Urraulgoiti

Urraulgoiti
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Santa Feko garaia, izen bereko monasterioan
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Zangoza
Eskualdea	Pirinioaurrea
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Agoitz
Mankomunitatea	Irati
Izen ofiziala	Urraúl Alto
Alkatea (2011-2023)	Martin Felix Iriarte Bizkai (independente)
Posta kodea	31448
INE kodea	31241
Herritarra	urraulgoitiar, urrulgaindar
Geografia
Koordenatuak	42°46′59″N 1°13′15″W / 42.78315812°N 1.22076376°W / 42.78315812; -1.22076376
Azalera	137,7 km²
Garaiera	512-1442 metro
Distantzia	55,7 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	135 (2023:  −3)
46 (%34,1) (2019)  (%64,4) 87
Dentsitatea	0,98 biztanle/km²
Zahartzea[1]	% 38,1
Ugalkortasuna[1]	‰ 0
Ekonomia
Jarduera[1]	% 75 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 0 (2011)
Langabezia[1]	% 7,12 (2013)
Euskara
Eremua	eremu ez-euskalduna
Euskaldunak[1][2]	% 8,70 (2018: %5,23)
Datu gehigarriak
Sorrera	1845 (independentzia)
Webgunea	www.urraulalto.es

Urraulgoiti^[3][a] (eguesibarreraz: Urrulgaine)^[b] Euskal Herriko udalerri eta ibar bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioaurrea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 55,7 kilometrora. Altuera 512 eta 1442 metro artekoa da, eta 137,70 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtea 135 biztanle zituen.

Urraul ibarrekoak da. Oso ibar isolatua da, inguruko gainerako ibarretatik isolatuta geratu baita, eta haiekin ez du komunikaziorik, Urraulbeitin izan ezik, Ugarrongo arroila bidez ateratzen baita. Ondorioz, Pirinioaurreko landa-izaera oso indartsua du, Pirinioetako arkitektura duten herrigune sakabanatuekin. Fatxadak zuriak dira eta ertzak eta zurezko dekorazioak harri grisez estalita daude, Pirinioaurreko gainerako ibarretan ez bezala.

Bertako biztanleak urraulgoitiarrak (eguesibarreraz: urrulgaindarrak) dira. Ibarburua Irurozki kontzejua da, non udaletxea da.

Izena

Urraulgoiti beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Valle de Urraúl Alto
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Val d'Urraúl Alta

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[4]

• Val d'Urraul (1268)
• Valle de Urraul (1280)
• Val d'Urraul (1366)
• Valle de Urraul (1366)
• Urraul Alto (1802)
• Urrejola (1802)
• Urraul (1829)
• Urraul Alto (1961)
• Urraulgoiti (1974)

Etimologia

Urraul Nafarroako Pirinioaurreko hainbat ibar izendatzen dituen izena da. Urraulgoiti ("Urraul Goikoa"), guztien artean iparralderago dagoena eta Areta ibaiak zeharkatzen duena; Urraulbeiti ("Urraul Beikoa"), hegoaldean dagoena eta Irati ibaiak zeharkatzen duena, eta Erromantzatua ("Urraul Ekialdekoa" izenez ere ezaguna), ekialderago dagoena eta Zaraitzu ibaiak zeharkatzen duena. Gainera, Irunberri administratiboki Urraulbeitikoa izan zen Behe Erdi Aroan, nahiz eta geografikoki hori ez den aldatu.

Julio Caro Baroja da izen horri asko eskaintzen dion ikertzaile bakarra: «Baliteke izena "r"-tik "l"-ra (hango izenetan ematen da) pasabide edo alternantzia baten argitan azaltzea, eta horrela izatea Urraun (Eraul Eraun litzateke)». Eta beste batean idazten du: «Menturaz, Zaraitzu bezala, fitonimo bat da, "urra" (hurra) izenarekin erlaziona daitekeena». Amaiera Nafarroako beste izen batzuetan ematen da (adibidez, Eraul, Bidaul, Biaul...). Etimologia herrikoia "hurritz zuritua" da.

Ezaugarriak

Armarria

Urraulgoitiko armarriak honako blasoi hau du:^[5]

Bandera

Urraulgoitiko banderak Urraulgoitiko armarria dauka hondo gorri baten gainean.

Geografia

Erdialdeko Pirinioaurrean kokatua, Motxorro mendiaren (1 443 m) hegoaldeko magalean dugu. Areta ibaiak ibarra sortu zuen.

Mugakideak

	Artzibar	Abaurrepea, Abaurregaina	Erremendia, Sartze
	Longida		Galoze
		Urraulgoiti
	Urraulbeiti	Erromantzatua	Nabaskoze

Inguru naturala eta kokapena

Urraulgoiti Zangozako merindadeko udalerria da eta Nafarroako hiriburutik 56 kilometrora dago. Udaletxea Irurozkin dago. Erliebe handiko ibarra da, Ugarron bezalako arroilek nabarmenduta, lurraldeko gainerako lekuetatik isolatzen baitute. Ibarraren erdialdea nekazaritzakoa da, baina zenbat eta iparralderago edo ekialderago, orduan eta lur gutxiago dago erabilgarri. Azkenik, gainerako udalerriekin muga egiten duten eremuak menditsuak dira.

Klima

Erliebearen desberdintasunak direla eta, Urraulgoitin bi klima desberdintzen dira, batetik hegoaldeko klima azpimediterraniarra, eta bestetik iparraldeko klima azpiozeanikoa. Iparraldean izaten diren prezipitazio ugariagoak direla eta (batez beste 1 400 mm edo gehiago urtero), pagadi ugari daude. Bien bitartean, hegoaldean, urtero 900 mm jausten direlarik, pinu basatia da espezierik ohikoena. Urteko batez besteko tenperatura 8 eta 12 gradu bitartekoa da.

Zuhaitzen artean espezierik ugariena birlandaturiko (Austriatik ekarri zituzten XVIII. mendearen amaieran) pinu lariziarrak dira, guztira 591 hektarea hartuz.

Estazio meteorologikoak

Urraulgoitin dagoen Eparotz lekuan, itsasoaren mailatik 565 metrora, Nafarroako Gobernuak 1974an jarritako estazio meteorologikoa dago.^[6]

Datu klimatikoak (Eparotz, 1974-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	18.0	22.0	26.0	29.0	33.0	38.0	41.0	40.0	37.0	32.0	25.0	21.0	41.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.6	10.2	13.4	15.3	19.9	24.9	28.6	28.5	24.0	18.4	12.2	9.1	17.7
Batez besteko tenperatura (ºC)	4.2	5.2	7.8	9.8	13.8	17.9	20.7	20.7	17.1	12.8	7.8	5.0	11.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	-0.1	0.2	2.3	4.3	7.7	10.8	12.8	12.8	10.1	7.2	3.3	0.8	6.0
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-17.0	-17.0	-9.0	-4.0	-3.0	1.0	5.0	2.0	1.0	-3.0	-8.0	-11.0	-17.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	69.3	67.9	62.6	91.9	71.3	52.8	35.0	39.5	62.2	92.0	93.7	95.2	833.5
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	47.0	35.5	50.0	46.0	38.0	48.0	56.0	73.0	66.5	87.0	54.0	74.5	87.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	10.5	9.7	8.9	12.2	10.7	6.9	4.6	4.8	7.0	10.5	11.5	12.0	109.3
Elur egunak (≥ 1 mm)	1.6	1.4	1.2	0.8	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.5	1.1	6.6
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[7]

Banaketa

Irurozki Aietxu Imirizaldu Ongotz Adoain Elkoatz Eparotz Ezkanitz Ozkoidi Zabaltza Arieltz Aristu Artanga Jakoisti Santa Fe Aikoa Aizkurgi Arangozki Egillor Etxazar Gindano Lareki Larraun Lete Mondela Narbaiza Raxa Sastoia Uztarrozar Zerrenkanobeiti Zerrenkanogoiti

Urraulgoitiko herrien mapa

Urraulgoitik 4 kontzeju ditu:

• Aietxu
• Irurozki (ibarburua)
• Imirizaldu
• Ongotz

Gainera, beste 6 leku ere badaude, hala nola:

• Adoain
• Elkoatz
• Eparotz
• Ezkanitz
• Ozkoidi
• Zabaltza

Bestalde, 5 etxalde daude ibarrean:

• Arieltz
• Aristu
• Artanga
• Jakoisti
• Santa Fe

Azkenik, udalerrian 17 herri hustu daude:

• Aikoa
• Aizkurgi
• Arangozki
• Egillor
• Etxazar
• Gindano
• Lareki
• Larraun
• Lete
• Mondela
• Narbaiza
• Raxa
• Sastoia
• Uztarrozar
• Zerrenkanobeiti
• Zerrenkanogoiti

Urraulgoiti ibarreko herriak

Historia

Imirizaldu kontzejuerrian Ugarron, Aikoa eta Aikoa II trikuharriak daude, azken biak izen horretako arroiletik gertu. Aristun, Baigura mendiaren ekialdeko isurialdean, Txamorro trikuharria dago. Guztiek adierazten dute gizakiaren presentzia goiz-goizetik bailara honetan.

XIII. mendean, zergen ordainketen lehen zerrendekin, egitura berezi bat ikusten da, Aietxuibar, zeinaren hedadura besterik ez dakigun, Urraulgoitiko zenbait herri. Aietxuibar testu baten arabera osatzen zuten, besteak beste, Aietxu, Arangozki, Elkoatz, Jakoisti, Larraun eta Raxa herriek. Ez dakigu ibar independentea edo banaketa administratiboa zen, XIX. mendeko bidezidorraren antzekoa, zergak biltzeko balio zuena. Antzeko kasu bat gertatzen da ondoko Artzibarren, iparraldeko zatia garai berean Artozkibar deitzen zena, eta gero ibarrean integratu zena, baina hasierako uneetan independentea ere izan zitekeen.^[8]

XVI. mendearen lehen erdian Nafarroa Gaztelako koroan sartu ondoren, Urraulgoiti ibarra gaur egun dituen mugekin geratu zen. 1802ko hiztegiak, gerora, Sastoia (Larekin) eta Jakoisti (Aietxun) etxalde soil gisa agertzen direnak mantentzen ditu, baita Santa Fe ere, ondoren, baseliza eta batzarretxe gisa bakarrik agertzen dena, Eparotz kontzejuan. 1849an Arieltz etxaldeak ere hitz egiten da.

1835-1845eko udal-erreformetara arte, ibarrak berezko berezitasun administratiboak izateaz gain, lotura administratibo berezia izan zuen ibar konfinatzaileekin, Urraulbeiti eta Urraul Ekialdekoarekin batera "Urraul" udalerria osatzen baitzuten. Hirurek beste hainbeste diputatuk osatutako taldea osatzen zuten, urtero bailara bakoitzeko erregidoreek izendatuak. Urraulbeitikoa lehendakaria zen, eta batzarrak Puiuko San Gregorio baselizan egiten ziren, Artieda kontzejuari dagokionez. Jurisdikzio zibil eta kriminala Irunberri hiribilduarena zen, eta hiribilduari ere oso lotuta zeuden. Ordura arte, Urraulgoitiko ibarburua Santa Fe izan zen. Ordutik, Irurozkira joan zen. Urte horretan Arieltz herria gehitu zitzaion, lehen Urraul Ekialdekoa zena.^[9]

XIX. mendearen erdialdean, ibar osoan hiru eskola baino ez zeuden, eta irakasle bakoitzak urtean zortziehun erreal baino gutxiago zituen. Ferra-bideen bidez komunikatuta zegoen. Bi irin-errota zeuden. XX. mendearen hasieran eskolak sei ziren, errotak zazpi, eta Guardia Zibila zegoen.

Demografia

2023 urteko erroldaren arabera 135 biztanle zituen Urraulgoitik.^[10]

Ekonomia

Urraulgoitiko biztanleria batez ere adinekoa da, eta horregatik gehienak erretiratuta daude. Gainerako biztanleek nekazaritzan lan egiten dute ia erabat, batez ere hegoalderago dagoen ibarrean, non landu daitekeen azalera handiagoa den.

Politika

Urraulgoitiko udaletxea Irurozki kontzejuaren erdialdean dago, eta idazkaria, era berean, Urraulbeitiko udaleko idazkaria da. Udalbatza ibarreko alkateak eta bi zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Martin Felix Iriarte Bizkai da, Urraulgoitiko Hautesle-talde Independentea hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak

Udal hauteskundeak

Foru hauteskundeak

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

Udala

Udalaren egoitza eta udaletxea Irurozki ibarburuan dago.

• HELBIDEA: San Adrian kalea, z/g

Egungo banaketa

Urraulgoitiko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Martin Felix Iriarte Bizkai da, Urraulgoitiko Hautesle-talde Independentekoa. Zinegotziak 2 daude:

• Antonio Balisa Hernández (Urraulgoitiko Hautesle-talde Independentea)
• Fabiola Inés Mateo Miguéliz (Urraulgoitiko Hautesle-talde Independentea)

Alkateak

1979tik, Urraulgoitik 5 alkate izan ditu:

Kultura

Euskara

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Urraulgoiti atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.^[12]

Koldo Zuazok, 2010ean, Urraulgoiti ez-euskal-eremuan sailkatu zen.^[13]

Udalerri honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak du. Horregatik sailkatzen da eguesibarrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Urraulgoitiko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.

Jaiak

• Imirizalduko Errosarioko Ama Birjinaren jaiak, abuztuaren azken asteburuan
• Irurozkiko San Adriango jaiak, irailaren lehen asteburuan
• Ongozko Sortzez Garbiaren jaiak, abenduaren lehen asteburuan

Ondarea

Ondasun nabarmenak

• Adoaingo San Andres eliza, XII. mendeko kristau eliza, erromaniko estiloan.
• Aietxuko San Joan Ebanjelariaren eliza, XIII. mendeko kristau eliza, gotiko estiloan.
• Elkoazko San Pedro eliza, Erdi Aroko kristau eliza, erromaniko estiloan.
• Eparozko San Andres eliza, Erdi Aroko kristau eliza.
• Ezkanizko Zerbandu eta Germanu Saintuen eliza, XIII. mendeko kristau eliza.
• Imirizalduko Errosarioko Ama Birjinaren eliza, XVI. mendeko kristau eliza.
• Irurozkiko San Adrian eliza, XVIII. mendeko kristau eliza, barroko estiloan.
• Ongozko Sortzez Garbiaren eliza, Erdi Aroko kristau eliza.
• Ozkoidiko San Pedro eliza, Erdi Aroko kristau eliza.
• Santa Feko monasterioa, XII. mendeko kristau monasterioa.
  • Santa Feko monasterioko eliza, monasterioaren erdiko nabea, XIII. mendekoa.
  • Santa Feko monasterioko klaustroa, monasterioko patio nagusia, XVII. mendekoa.
  • Santa Feko monasterioko garaia, XV. mendean eraikitako ibarreko garai tradizionala.
• Zabaltzako San Pedro eliza, Erdi Aroko kristau eliza.

Eremu naturalak

• Ugarrongo arroila, Areta ibaiak osatutako arroila.

Urraulgoitiar ospetsuak

• Benito Gil (1801-1870), Itzalleko euskal dotrinaren egile.
• Esteban Adoain (1808-1880), euskal predikari.
• Zacarias Zuza (1896-1971), apaiz eta olerkari.
• Emilia Zuza (1910-1988), maistra.

Irudiak

• 
  Eparozko eliza
• 
  Irurozkiko etxea
• 
  Irurozkiko eliza
• 
  Zabaltza
• 
  Ozkoidiko eliza

Oharrak

1. ↑ /ura.úlgòiti/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza hirugarren eta kamutsa laugarren silaban
2. ↑ /urúlgàine/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza bigarren eta kamutsa hirugarren silaban

Erreferentziak

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

Ikus, gainera

• Pirinioaurrea
• Zangozako merindadea
• Nafarroa Garaia

Kanpo estekak

• Urraulgoitiko Udalako webgune ofiziala

• Datuak: Q1647988
• Multimedia: Urraúl Alto / Q1647988
• Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Urraulgoiti