Betelu

Betelu
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Beteluko Apeztegizarra dorretxea
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Iruñea
Eskualdea	Leitzaldea
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Izen ofiziala	Betelu
Alkatea	Miguel Javier Rekalde Goldaratz (Arribe Taldea)
Posta kodea	31890
INE kodea	31055
Herritarra	beteluar
Geografia
Koordenatuak	43°01′33″N 1°58′46″W / 43.0257°N 1.9795°W / 43.0257; -1.9795
Azalera	6,9 km²
Garaiera	239 metro
Distantzia	44 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	373 (2023:  4)
175 (%46,9) (2019)  (%51,2) 191
Dentsitatea	53,29 biztanle/km²
Zahartzea[1]	% 12,7
Ugalkortasuna[1]	‰ 30,3
Ekonomia
Jarduera[1]	% 81,4 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 0 (2011)
Langabezia[1]	% 5,96 (2013)
Euskara
Euskaldunak[1][2]	% 81,10 (2018:  %-8,21)

Betelu^[3] ([betelu]) Nafarroako ipar-mendebaldean dagoen udalerria da, Leitzaldean eta alde euskaldunean kokatua. Iruñeko merindadeko herri honek 332 biztanle zituen 2014. urteko erroldaren arabera.

Tolosatik 20 bat kilometrora eta Nafarroako hiriburutik 44 kilometrora dago, N-130 errepidearen parean.

1694an, gaur egun Araitz udalerria osatzen duten herrietatik banandu zen.

Geografia

Inguru naturala eta kokapena

Hegoaldean Aralarko mendilerroa udalerriaren mugakide naturala dugu, Aralarko Mallo ikusgarriak bertatik bertara daudela: Ttutturre (1282 m), Hirumugarrieta (1431 m), Aldaon (1411 m), Uakorri (1306 m) eta Balerdi (1197 m).

Ekialdean, berriz, Elosta (937 m), Santa Barbara (853 m) eta Urkieta (854 m) mendiak daude.

Araxes ibaiak udalerria zeharkatzen du hego-ekialdetik ipar-mendebaldera, eta, Gipuzkoa aldean, Oria ibaira isurtzen du ura, Aralar eta inguruko mendietako urak jaso ondoren.

Klima

Betelun, itsasoaren mailatik 240 metro gorago, Nafarroako gobernuak 1977an jarritako estazio meteorologikoa dago.^[4]

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Mugakideak

Beteluk Araitzekin du muga iparraldean, Larraunekin ekialdean, berriz ere Araitzekin mendebaldean, eta Aralarko mendilerroarekin hegoaldean.

Iturburua

Aipagarria da bertako iturburua, garai batean bainuetxea izan zena, 1818 eta 1965 urteen bitartean martxan egon zena. Gaur egun ur minerala ateratzen da, botilaratzeko. Herria iturburu horretatik ur minerala ateratzen duen Betelu enpresagatik da ezaguna gaur egun.

Demografia

Beteluko biztanleria

2008ko erroldaren arabera, Espainiaz kanpoko zazpi etorkin bizi ziren herrian; biztanleen %2,03 dira (Nafarroako batezbestekoaren azpitik dago ehuneko hori).

Politika

Udal hauteskundeak

Beteluko alkatea Arbide Taldea (AT) herri ekimeneko Miguel Javier Errekalde Goldaratz da 2007ko udal hauteskundeez geroztik. Haren taldeak udaleko zazpi ordezkariak lortu zituen, eta, beraz, gehiengo osoa udalean. Baliogabeko zazpi boto izan ziren (emandako boto guztien %3,68) eta boto zuriak 34 izan ziren (%18,58). Abstentzioa %37,50ekoa izan zen.

2011n egoera lehengo bera izan zen; Arribe izan zen aurkeztutako zerrenda bakarra. 140 boto, hautetsi guztiak eta alkatetza eskuratu zituen.

Udaletxea

Udaletxea errepidearen ertzean dago eta XX. mendearen hasieran eraiki zen. Eraikinak hiru solairu dauzka, eta udalaz gain, bertan taberna, nekazaritza ganbera, anbulatorioa eta etxebizitza bat daude. Herriak alkatea eta sei zinegotzi dauzka. Beteluko idazkaria Araizko idazkari ere bada.

• HELBIDEA: Kale Zaharra, 5

Alkateen zerrenda

Kultura

Euskara

Biztanleen %84tik gora euskaldunak dira, eta euskalkiari dagokionez, Koldo Zuazo hizkuntzalariak herriko hizkera erdialdeko euskara edo gipuzkeraren aldaeratzat hartzen du.

Bertako hedabideen artean Aralar Irratia dugu aipagai, bailarako herri honetan ere bere uhinak zabaltzen baititu.

Jaiak eta ospakizunak

Beteluko herriko jaiak ekainaren 29an ospatzen dira San Pedroren omenez.

Ondasun nabarmenak

• Beteluko San Pedro Apostoluaren parrokia, udaletxeko plazan dagoen harrizko eraikina da. Elizaren barruan, kapera nagusian, San Pedroren irudia ageri da, erdialdean, alboetan Paduako San Antonio eta Doloreetako Ama Birjina dituela.
• Apeztegi-zaharra dorretxea. Erreka baten ondoan dagoen XIII. mendeko dorretxea. Hiru solairu ditu. Harlanduzko harriko oinarriaren gainean, non erdi-puntuko arku bat irekitzen den, beste bi solairu daude. Biek fatxada luzituta dute eta egurrezko armazoia agerian daukate. Erdiko solairuan, eraikuntzari habeen bidez lotzen den estruktura bat, kanporantz irteten da.^[6]

Beteluar ospetsuak

• Blas Alexandre Lezaeta (1597-1647), Orreagako priore eta Iruñeko apezpikua.
• Pedro Lezaeta Zabala (1612-?), Peruko erregeordea.
• Juan José Yeregui (1819-1887), erlojugilea.
• Domingo Igarabide "Juanagorri" (1829-1915), petrikilo eta kirolari ospetsua.
• Francisco Estanga "Txakarro" (1894-?), petrikiloa.
• Martin Jose Sotil "Josetxo Lasa" (1896-1964), pilotaria.

Ikus, gainera

• Nafarroako udalerrien zerrenda

Erreferentziak

Kanpo estekak

• Beteluko argazkiak lasonet.com webgunean.
• (Gaztelaniaz) Beteluri buruzko informazioa Nafarroako Gobernuaren webgunean.
• Beteluko Kale Nagusiaren ikuspegia, Google Street View-n.
• "Herri txiki, infernu handi" saioan (ETB1).

• Datuak: Q610479
• Multimedia: Betelu / Q610479
• Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Betelu