Jean-Paul Sartre

Jean-Paul Sartre
Irudi gehiago
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturak	Jean-Paul Charles Aymard Sartre
Jaiotza	Paris, 1905eko ekainaren 21a
Herrialdea	Frantzia
Bizilekua	Paris Meudon Arroxela Le Havre Laon
Lehen hizkuntza	frantsesa
Heriotza	Parisko 14. barrutia, 1980ko apirilaren 15a (74 urte)
Hobiratze lekua	Montparnasseko hilerria
Heriotza modua	berezko heriotza: Edema
Familia
Aita	Jean-Baptiste Sartre
Ezkontidea(k)	ezkongabea
Bikotekidea(k)	ikusi Simone de Beauvoir Michelle Vian Wanda Kosakiewicz (en) Olga Kosakiewicz (en)
Hezkuntza
Heziketa	Henrike IV.a lizeoa Lycée Louis-le-Grand (en) Cours Hattemer (en) École normale supérieure Parisko Unibertsitatea
Hizkuntzak	frantsesa
Jarduerak
Jarduerak	antzerkigilea, epistemologoa, eleberrigilea, gidoilaria, biografoa, literatura-kritikaria, saiakeragilea, Erresistentziaren kidea, politika-idazlea, idazlea, filosofoa, bakearen aldeko aktibista, iritzi-kazetaria, intelektuala, soziologoa eta kanta-idazlea
Enplegatzailea(k)	Lycée Condorcet (en)
Jasotako sariak	ikusi Literaturako Nobel Saria  (1964) Eugène Dabit populist novel award Fellow of the American Academy of Arts and Sciences
Influentziak	Martin Heidegger, Louis-Ferdinand Céline, Emmanuel Levinas, Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Karl Marx eta Edmund Husserl
Kidetza	Arteen eta Zientzien Ameriketako Estatu Batuetako Akademia
Mugimendua	existentzialismoa ateismoa fenomenologia Frantziako filosofia Marxismoa Filosofia kontinentala
Izengoitia(k)	Jacques Guillemin
Zerbitzu militarra
Parte hartutako gatazkak	Aljeriako Independentzia Gerra Bigarren Mundu Gerra
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	ateismoa

Jean-Paul Charles Aymard Sartre (Paris, Frantzia, 1905eko ekainaren 21 – 1980ko apirilaren 15) frantsesezko idazlea eta filosofoa izan zen, existentzialismoaren adar marxistaren erakusgarria, eta XX. mendeko intelektual politikoki konprometituaren irudi nagusietakoa. Halaber, existentzialismoaren ordezkari ospetsuena izan zen, Martin Heideggerrekin eta Albert Camusekin batera.

Uko egin bazion ere, Literaturako Nobel Saria eman zioten 1964an. Suediako Akademiari gutun^[1] batean azaldu zionez, errekonozimendu eta saririk ez onartzeko araua jarri zion bere buruari, bere ustez gizakiaren eta kulturaren arteko loturak zuzen-zuzenean garatu behar baitziren, instituzioetatik igaro gabe.

Euskal literatura eta pentsamenduan ere eragin handia izan du Sartrek, beste batzuen artean Txillardegirengan.

Bizitza

Parisko École Normale Supérieure ikastetxe elitistan ikasi zuen. Friburgoko Unibertsitatean sartu zen, eta geroago Berlingo Frantses Institutuan. Behin ikasketak amaituta, irakaskuntza lanetan aritu zen Bigarren Mundu Gerra hasi zen arte. Gerra bitartean kartzelan egon zen, eta atera eta gero Frantziako erresistentziarekin bat egin zuen. 1945ean hezkuntza utzi eta, Simone de Beauvoirren laguntzaz, Les Temps Modernes politika- eta literatura-aldizkaria sortu zuen. Sastre Parisko intelektual handiekin erlazionatu zen. Haren pentsamendu politikoa sozialismoaren inguruan zegoen. 1964an Nobel Saria irabazi zuen, baina ez zuen onartu.

Sartreren existentzialismoa

Sartrek jotzen zuen gizakia libre izatera kondenatuta dagoela, hau da, bere bizitzan akzioa izatera eta horren erantzule ere izatera, aitzakiarik gabe.

Era berean, Sartreri otu zitzaion gizakiaren existentzia kontziente bezala: gizakia izateak beste izaki bizidun guztietatik bereizten gaitu, kontzienteak garelako. Gizakien existentzia fenomeno subjektiboa da. Teoria existentzial horretan atzeman dezakegu Sartrerengan gauzatzen zen «arrazionalismo kartesiarra».

Sartre Husserlen fenomenologian eta Heideggerren filosofian oinarritzen zen. II. Mundu Gerraren^[2] erdialdean, Frantziako Armadako meteorologo lanetan zebilela, preso hartu zuten, eta luzaro izan zen nazismoaren pean preso. Haren ondorioz, hainbat ideia berri sortu zituen, eta beste batzuk birformulatu zituen.

Sartreren existentzialismoaren teoria adibide honekin azal daiteke: eskulangile batek lan bat egin nahi du; lehenik, pentsatu egiten du zer egin nahi duen, bere buruan eraikitzen du (hori izango da ideiaren esentzia, existentzia baino lehen datorrena). Baina gu, gizakia, ez gara inoren diseinua, eta ez daukagu gure barruan «naturalki gaiztoak» edo «naturalki onak» egiten gaituen ezer. Sartreren ustez, gure esentzia, definituko gaituena, gure baitan osatuko dugu gure ekintzen ondorioz.

Psikologia existentziala

Sartrek inoiz ere ez zuen Sigmund Freudek planteatutako inkontzientea bazenik sinetsi. Sartrek argudiatzen zuen inkontzietetasuna irrazionalismo alemaniarraren ezaugarri zela. Arrazoi horrengatik irrazionalismoan oinarritutako psikologiaren kontra zegoen. Ondorioz, Sartrek psikoanalisi arrazionalista bat saiatu zuen, psikoanalisi existentziala deitu zuena.

Sartreren argumentua soila da: «Gizaki heldu batek ezin ditu bere hutsegiteak defendatu gaztaroan gertatu ziren gertaerak baliatuz; hori fede txarrekoa eta heldutasun falta da».

Izatea eta Ezereza liburuko Begirada kapitulua

Izatea eta Ezereza (L’Être et le Néant, 1943) existentzialismoaren zutabe teorikoak ezarri zituen tratatua da.^[3]

Juanmari Agirreurretak 2017an aurkeztu zuen doktorego-tesian Jean-Paul Sartreren L'Être et le Néant tratatu filosofiko horren idazkera aztertzen du, eta horrela fikzioa erabiliz interpretazio berri bat eskaintzen du. Zehatzago esanda, "Begirada" (Le Regard) izeneko kapituluaren eginkizun nagusia ulertzea da helburua, beti ere, diskurtsoaren analisiaren esparrutik helduta.^[4] Sartreri buruz euskaraz egin den lehen doktore tesia izan zen. ‘Begirada’ testuaren itzulpena Jakinek argitaratu zuen 2017an; itzulpen horri hitzaurre luze bat egin zion. Ikerketak bietatik edaten du, Filosofiatik eta Hizkuntzatik.^[5]

Sartre eta Burgosko auzia

Burgosko Auzian zenbait nazioarteko begiralek hartu zuten parte, Gisèle Halimi izan zen haietako bat. Halimik Burgosko auziari buruzko liburu bat idatzi zuen, Le procès de Burgos (Gallimard, 1971). Liburuak baino ospe handiagoa du, ordea, Jean-Paul Sartrek egindako hitzaurreak. Sartrek hankaz gora jarri zituen artean estaturik gabeko herrien borrokari buruz giro ezkertiarretan nagusi ziren ideiak:

«Biolentzia errepresiboa saihestezina baita, kolonizatuentzat ez da beste irteerarik biolentziari biolentziaz aurka egitea baino. Tentaldi erreformista tokiz kanpo dagoenez, Euskal Herriak ezin du erradikaldu baino: orain badaki independentzia ez dela lortuko borroka armatuaz baino. Horri dagokienez, Burgosko Auzia argia da; espainolei aurre eginez, "akusatuek" bazekiten zein arrisku zuten: espetxeratzea, tortura, heriotza-zigorra».

«Independentzia ala hil: atzo Kuban, Aljerian esaten ziren hitz hauek, gaur egun Euskal Herrian errepikatzen dira. Euskal Herri independente eta sozialista baten aldeko borroka armatua, horra egungo egoeraren exijentzia osoa. Hori edo bestela men egitea -zeina ezinezkoa baita-.»

«Horretan gaude: guri frantsesoi, beti apur bat jakobinoen oinordeko -nahi izan gabe ere- herri heroiko batek, alderdi iraultzaile batek gidatua, bestelako sozialismo bat sumarazi digu, deszentralizatzailea eta konkretua: halakoxea da euskaldunen unibertsaltasun berezia, hain zuzen ETAk zapaltzaileen zentralismo abstraktuari kontra-jartzen diona».

Idazlanak

Eleberriak

• La Nausée (1938) (Goragalea, Monika Etxebarriak euskaratua, 2004)
• Le Mur (1939) ipuinak (Le mur, La chambre, Érostrate, Intimité, L'enfance d'un chef)
  

(Paretaren kontra, Mikel Lasak euskaratua, 1983)

• Les chemins de la liberté (1945) :
  • L'âge de raison
• *Le sursis
• *La mort dans l'âme
• Œuvres romanesques (1981)

Antzezlanak

• Baronia (1940)^[6][7][8]
• Les Mouches (1943)
• Huis clos (1944)
• La Putain respectueuse (1946)
• Morts sans sépulture (1946)
• Les Mains sales (1948)
• Le Diable et le Bon Dieu (1951)
• Kean (1954)
• Nekrassov (1955)
  

Nekrassov (Xabier Olarrak euskaratua, 1985)

• Les Séquestrés d'Altona (1959)
• Les Troyennes (1965)

Autobiografia, memoriak eta gutunak

• Les Mots (1963-1964)
• Les Carnets de la drôle de guerre (1983)
• Lettres au Castor eta beste batzuk, I eta II liburukiak (1983)

Saiakerak

• Situations I (1947)
• Situations II (1948)
• Situations III (1949)
• Situations IV (1964)
• Situations V (1964)
• Situations VI (1964)
• Situations VII (1965)
• Situations VIII (1972)
• Situations IX (1972)
• Situations X (1976)

Saiakera politikoak

• Réflexions sur la question juive (1946)
• Entretiens sur la politique (1949)
• L'Affaire Henri Martin (1953)
• Frantz Fanon-en Damnés de la Terre lanaren hitzaurrea (1961)
• On a raison de se révolter (1974)

Literatura kritikak

• La république du Silence (1944)
• Baudelaire (1946)
• Saint Genet, comédien et martyr (1952)
• L'Idiot de la famille (1971-1972) Flauberti buruz
• Un théâtre de situations (1973)
• Critiques littéraires
• Qu'est-ce que la littérature ?

Idazlan filosofikoak

• L'imagination (1936)
• La Transcendance de l'Ego (1937)
• Esquisse d'une théorie des émotions (1939)
• L'imaginaire (1940)
• L'être et le néant ontologia fenomenologikoaz (1943)
• L'existentialisme est un humanisme (1945)
• Conscience et connaissance de soi (1947)
• Critique de la raison dialectique I : Théorie des ensembles pratiques (1960)
• Cahiers pour une morale (1983)
• Critique de la raison dialectique II : L'intelligibilité de l'histoire (1985)
• Vérité et existence (1989)

Euskaratutako lanak

• Paretaren kontra (Mikel Lasak euskaratua, 1983)
• Nekrassov (Xabier Olarrak euskaratua, 1985)
• Goragalea (Monika Etxebarriak euskaratua, 2004)

Erreferentziak

Bibliografia

• Agirreurreta, Juanmari (2017): "Begirada, Sartreren funtsezko testu bat" in Jean-Paul Sartre: Begirada, Andoain, Jakin. ISBN 978-84-95234-98-8

Ikus, gainera

• Frantsesezko literatura
• Paristar ezagunen zerrenda

Kanpo estekak

• Sartre euskaraz

• Datuak: Q9364
• Multimedia: Jean-Paul Sartre / Q9364
• Aipu famatuak: Jean-Paul Sartre