Zalla

Zalla
Bizkaia, Euskal Herria
Zallaren ikuspegia.
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Euskal Autonomia Erkidegoa
Lurraldea	Bizkaia
Eskualdea	Enkarterri
Izen ofiziala	Zalla
Alkatea	Juan Ramón Urquijo Etxeguren (EAJ)
Posta kodea	48860, 48850 eta 48869
INE kodea	48096
Herritarra	zalla(ta)r, zalluco, -a, sorgin / brujo, -a
Kokapena
Koordenatuak	43°12′50″N 3°07′52″W / 43.214°N 3.131°W / 43.214; -3.131
Azalera	31,03 km²
Garaiera	96 metro
Distantzia	24 km Bilbora
Demografia
Biztanleria	8.319 (2023) 19 (2022)
4.258 (%51,2)   (%50,4) 4.189
Dentsitatea	258,20 bizt/km²
Hazkundea (2003-2013)[1]	% 7,9
Zahartze tasa[1]	% 20,16
Ugalkortasun tasa[1]	‰ 32,05
Ekonomia
Jarduera tasa[1]	% 73,33 (2011)
Genero desoreka[1]	% 8,36 (2011)
Langabezia erregistratua[1]	% 15,18 (2013)
Euskara
Euskaldunak[1]	% 21,13 (2010)
Kaleko erabilera [2]	%  (2016)
Etxeko erabilera [3]	% 8.19 (2016)
Datu gehigarriak
Sorrera	XII. mendea. urtea
Webgunea	http://www.eu.zalla.org

Zalla Bizkaiko mendebaldeko udalerri bat da, Enkarterri eskualdean dagoena. 8.376 biztanle ditu 2016. urtean. Bilbotik 24 kilometro mendebaldera dago.

Geografia

Inguru naturala

Zalla Salcedo haranean kokatzen da, haranaren ertzetan Artegi, La Cabaña, Basoaga, Espaldaseca, Rioya eta Ilso mendiak daude. Haren mugak hauek dira:

Kadagua ibaiak harana bitan banatzen du, alde bakoitzaren ertzetan, esan bezala, mendi nahiko altuak daude, 1.000 metro artekoak. Haranaren eta mendien arteko altuera alde handia dela eta, malda handiak daude mendietatik haranera.

Ipar-mendebaldea: Sopuerta	Iparraldea: Sopuerta, Galdames	Ipar-ekialdea: Galdames
Mendebaldea: Balmaseda		Ekialdea: Güeñes
Hego-mendebaldea: Balmaseda	Hegoaldea: Mena Harana	Hego-ekialdea: Gordexola

Banaketa administratiboa

Zalla udalerria bost barrutik edo kuadrilek osatzen dute. Udalerriaren erdigunea eta herritar gehien dituena Mimetiz da (2011ko datuak):

• Mimetiz: 5.443 biztanle.
• Aranguren: 1.826 biz.
• Sollano: 591 biz.
• La Herrera-Ibarra: 290 biz.
• Otxaran: 229 biz.

Historia

Alfonso I.a errege asturiarraren garaietan (VII. mendean), enkarterriko eskualdearen birpopulatze-prozesuari ekin zitzaion. Birpopulatze-prozesu hartan, Karrantza eta Sopuerta udalerriak ere aipatzen dira. XII. mendean udalerria sortu eta San Migel Eliza eraiki zen. Behe Erdi Aroko bandoen gerraren borroken lekuko izan zen eliza.

1630. eta 1640. urteen artean Zalla Bizkaiko jaurerrira batu zen. Herriaren jarduera ekonomiko nagusia nekazaritza zen, gehienbat artoaren landaketa. Horrez gain, basogintza ere garatu zen egur-ikatza ekoizteko. Bizkaiko beste eskualde batzuetan bezala, burdinolek garrantzi handia izan zuten, siderurgiaren hastapenetan hainbat ustiapen-gune eratu ziren ibaien ertzetan. Merkataritzari dagokionez, Balmasedak garrantzi handia izan zuen,, Erdi Arotik bidegurutze nabarmena baitzen.

XIX. mendetik aurrera Bilbo Handiak bizi izandako hazkunde ekonomiko handiari aurre egin ezinik, errota eta burdinola gehienek ateak itxi zituzten Bilbo Handiko industriekin lehiatu ezinean. Gainbehera horrekin batera bestelako industria garatu zen, gehienbat papergintza. Industria berri horretako enpresa batzuk "Papelera del Cadagua", "Sociedad Eléctrica Urrutia" eta "Fábrica de Papel de Fumar" izan ziren.

Demografia

XX. mende osoan zehar Zallaren biztanle kopuruak goranzko joera erakutsi zuen. Enkarterrietako gune nagusietako bat izanik, inguruko eskualdeko jendea erakarri zuen. Hala ere, ez zuen izan bertatik hurbil dauden Bilboaldeko beste herri batzuetako hazkunde ikaragarria.

XXI. mendearen lehen hamarkadan ere hazkundeak jarraitu egin zuen.

Zallako biztanleria

Politika

2011ko udal hauteskundeetan, sei zerrenda aurkeztu ziren Zallan: Aralar, Euzko Alderdi Jeltzalea, Euskadiko Alderdi Sozialista - Euskadiko Ezkerra, Bildu, Alderdi Popularra eta Ezker Batua-Berdeak. Aralarrek bere zerrenda utzi zion parte hartzerik izan ez zuen Zalla Bai (alderdi politikoa) hautagaitzari. Abstentzioa % 19,31 izan zen, 74 boto baliogabe eta 70 boto zuri egon ziren. Emaitza haien ondoren, Aralarreko zerrendetan zihoan Javier Portillo Berasaluze independentea izendatu zuten Zallako alkate, erabateko gehiengoz.

2015eko udal hauteskundeetan Javier Portillo zerrenda propioarekin Zalla Bai (alderdi politikoa) aurkeztu zen, eta berriro irabazi zituen hauteskundeak. Zalla Baik zazpi zinegotzi eta botoetan gehiengo osoa lortu zuen. Euzko Alderdi Jeltzaleak bost zinegotzi eskuratu zituen (aurrekoetan baino bat gehiago) eta Euskal Herria Bilduk bat. PSE-EEk bere zinegotzia galdu zuen.

2019ko udal hauteskundeetan EAJ zerrenda Zalla-n bozkatuena berriro ere da. Alderdi jeltzaleak, Juanra Urkijo Etxeguren liderra izanda, independenteak tokia kentzen ditu 2011tiko alkatetzan. Zalla-historiako lehen aldiz korporazioak emakume-gehiengoa gehitzen du eta errejidore ohi bat, Javier Portillo Berasaluze, ez dio makila uzten Zallako alkate berriari.

Hauteskundeak	Alderdia	Zalla Bai	Aralar	EAJ	EA	PSE-EE	EH Bildu	PP
2019eko maiatzaren 24a	Boto kopurua	2087		2106		353	444
	Boto-ehunekoa	% 41,50		% 41,88		% 4,45	% 7,00	% 0,80
	Zinegotziak	5 / 13		6 / 13		1 / 13	1 / 13	0 / 13
2015eko maiatzaren 24a	Boto kopurua	2737		1713		352	353
	Boto-ehunekoa	% 53,45		% 33,45		% 4,45	% 6,89	% 0,92
	Zinegotziak	7 / 13		5 / 13		0 / 13	1 / 13	0 / 13
2011ko maiatzaren 22a	Boto kopurua		2326	1632		592	507	151
	Boto-ehunekoa		% 43,81	% 30,74		% 11,15	% 9,55	% 2,84
	Zinegotziak		7 / 13	4 / 13		1 / 13	1 / 13	0 / 13
2007ko maiatzaren 27a	Boto kopurua		514	2732	192	729		201
	Boto-ehunekoa		% 16,32	% 61,16	% 4,3	% 11,15		% 4,5
	Zinegotziak		1 / 13	10 / 13	0 / 13	2 / 13		0 / 13
2003ko maiatzaren 25a	Boto kopurua		151	3486		758		312
	Boto-ehunekoa		% 2,98	% 68,83		% 14,97		% 6,16
	Zinegotziak		0 / 13	11 / 13		2 / 13		0 / 13
1999ko ekainaren 13a	Boto kopurua			2622	388	731	544	365
	Boto-ehunekoa
	Zinegotziak			8 / 13	1 / 13	2 / 13	1 / 13	1 / 13
1995eko maiatzaren 28a	Boto kopurua			2393	617	858	335	298
	Boto-ehunekoa
	Zinegotziak			8 / 13	1 / 13	2 / 13	1 / 13	1 / 13
1991ko maiatzaren 26a	Boto kopurua
	Boto-ehunekoa
	Zinegotziak
1987ko ekainaren 10a	Boto kopurua
	Boto-ehunekoa
	Zinegotziak
1983ko maiatzaren 8a	Boto kopurua
	Boto-ehunekoa
	Zinegotziak
1979ko apirilaren 3a	Boto kopurua
	Boto-ehunekoa
	Zinegotziak

Alkateak

2019-	Juan Ramón Urquijo Etxeguren (EAJ)
2015-2019	Javier Portillo Berasaluze (Zalla Bai)
2011-2015	Javier Portillo Berasaluze (Aralar)
1991-2011	Leandro Capetillo Larrinaga (EAJ)
1987-1991	José María Gómez Basaguren (EAJ)
1979-1987	José Miguel Ochoa Peña (EAJ)

Kultura

Ibai Lorak da Zallako euskal dantzetako taldea, 1965ean sortua.

Jaiak eta ospakizunak

Zallako jai garrantzitsuena Gangas eguna da (urriko lehen astelehena, lehenengo igandearen ondorengoa). Auzo bakoitzak ere badu bere jaia, urteko beste egun batzuetan. Horrez gain, udalak errege magoak, Olentzero, aratusteak eta bestelako jaialdi eta ospakizunak antolatzen ditu.

Ondasun nabarmenak

• Bolunburuko herrixka gotortua
• Aretxaga dorretxea
• Bolunburu dorretxea: XV. mendekoa.
• Gobeo dorretxea
• Horcasitas dorretxea
• Maruri dorretxea
• Mendieta dorretxea
• Llantada dorrea
• Terreros dorretxea: XIV. mendekoa eta La Herrera-Ibarra auzoan.
• San Migel eliza (XII. mendekoa).
• San Pedro Zarikete baseliza (XVI. mendekoa).
• Murga jauregia: XVII. mendekoa eta udalerriko udaletxea.
• San Cristobal jauregia edo "Casa Pinta" (XVII. mendekoa).
• Urrutia de la Mella jauregia (XV. mendekoa) eta Paduako San Antonio baseliza..

Argazki galeria

• 
  Terreros dorretxea.
• 
  Bolunburu dorretxea eta Santa Ana baseliza.
• 
  Bolunburu burdinola.
• 
  Murga jauregia, gaur egun Zallako udaletxea.
• 
  Gobeo dorretxea.
• 
  Llantada dorrea.
• 
  Urrutia de la Mella jauregia.
• 
  Paduako San Antonio baseliza.
• 
  San Pedro Zarikete baseliza.
• 
  La Herrera auzoko eskolak.

Garraioak

Trena

Udalerrian Renfe Feve eragileak zortzi geltoki ditu:

• Aranguren (izen bereko auzoan)
• Aranguren Apeadero (izen bereko auzoan)
• Zalla (Mimetiz auzoan)
• Mimetiz (izen bereko auzoan)
• Colegio
• Ibarra (Herrera auzoan)
• Herrera (izen bereko auzoan)
• Bolunburu (izen bereko auzoan)

Autobusa

Bizkaibus hiri-arteko autobus zerbitzuaren hurrengo lineak udalerritik pasatzen dira:

Zallar ospetsuak

• José de Urrutia y de las Casas (1739-1803), militarra eta ingeniaria.
• Jesus Ariño Maruri (1900-1976), II. Errepublikako azken alkatea.
• Ricardo Urgoiti (1900-1979), enpresari eta zinemagilea.
• Patxi Xabier Lezama Perier (1967-), eskultorea.
• Lorena Sánchez (1973-), futbolaria.
• Aketza Peña (1981-), txirrindularia.
• Fran Lezama Perier (1964-), margolaria.
• Arantza Ruiz (1976-), kazetaria.
• Domingo Akasuso (1658-1727), militar eta ekintzailea.
• Andere Basterra (2000-), txirrindularitza.
• Josu Montalban (1952-), mediku eta politikaria.
• Xiker Ozerinjauregi (1997-), futbolaria.
• Pascual Urdapilleta (1780-), militarra eta arkitektoa.
• Pepe Camiñas (1945-2011), margolaria.

Erreferentziak

Ikus, gainera

• Bizkaiko udalerrien zerrenda

Kanpo estekak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Euskal Wikiatlasa

• Zallako Udala
• Zallako institutoa (Zalla B.H.I.)

Enkarterriko udalerriak
Alonsotegi · Artzentales · Balmaseda · Galdames · Gordexola · Gueñes · Karrantza · Lanestosa · Sopuerta · Turtzioz · Zalla