Saparmurat Nijazov

Saparmurat Nijazov
Irudi gehiago
1. Turkmenistango presidentea 1990eko azaroaren 2a - 2006ko abenduaren 21a ← baliorik ez - Gurbanguly Berdimuhamedow (en) → people's deputy of union of socialist soviet republics (en)
Bizitza
Jaiotza	Gypjak (en) , 1940ko otsailaren 19a
Herrialdea	Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna  Turkmenistan
Heriotza	Asgabat, 2006ko abenduaren 21a (66 urte)
Hobiratze lekua	Türkmenbaşy Ruhy Mosque (en)
Heriotza modua	berezko heriotza: miokardio infartu akutua
Familia
Aita	Atamyrat Nyýazow
Ama	Gurbansoltan Eje
Ezkontidea(k)	Muza Niýazowa (en)
Seme-alabak	ikusi Myrat Nyýazow (en)
Hezkuntza
Heziketa	Peter the Great Saint Petersburg State Polytechnical University (en) Higher Party School at the Central Committee of the CPSU (en)
Hizkuntzak	Turkmenera errusiera
Jarduerak
Jarduerak	politikaria eta autobiografialaria
Parte-hartzailea 27th Congress of the Communist Party of the Soviet Union (en) 28th Congress of the Communist Party of the Soviet Union (en) 26th Congress of the Communist Party of the Soviet Union (en)
Lan nabarmenak	ikusi Ruhnama (en) National anthem of Turkmenistan (en) Walk of Health (en)
Jasotako sariak	ikusi Hero of Turkmenistan [[]] [[]] [[]] Herrien arteko Adiskidetzaren Ordena Medal "For Labour Valour" Jubilee Medal "In Commemoration of the 100th Anniversary of the Birth of Vladimir Ilyich Lenin" Order of St. Mesrop Mashtots Order of Prince Yaroslav the Wise, 1st class Order of Holy Prince Daniel of Moscow 1st class [[]]  (1971)
Kidetza	Politburo of the Central Committee of the Communist Party of the Soviet Union (en)
Zerbitzu militarra
Adar militarra	Armed Forces of Turkmenistan (en)
Gradua	generalissimo (en) supreme commander (en)
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	sunismoa islama
Alderdi politikoa	Sobietar Batasuneko Alderdi Komunista Democratic Party of Turkmenistan (en)

Saparmurat Ataievitx Nijazov —haren izena Saparmurad grafiarekin ere ageri da— (turkmeneraz: Saparmyrat Ataýewiç Nyýazow; Gypjak, Turkmenistango SES, 1940ko otsailaren 19a – Asgabat, Turkmenistan, 2006ko abenduaren 21a) turkmeniar politikaria eta 1991tik hil zen arte Turkmenistango diktadorea izan zen. 1962an sartu zen Sobietar Batasuneko Alderdi Komunistan. 1990ean, Turkmenistango Sobiet Gorenaren lehendakari izendatu zuten. Sobietar Batasuna 1991n desegin eta Turkmenistanek independentzia lortu zuenean, Nijazov errepublika independenteko lehendakari egin zuten; 1992ko hauteskundeetan, garaipen erabatekoa izan zuen, emaitza ofizialen arabera botoen % 99,5 aldeko izan baitzuen. 1995ean berriro berretsi zuten bere karguan, eta 1999an bizi arteko lehendakari izendatu zuen Turkmenistango Parlamentuak.

Türkmenbaşy («turkmenen buruzagia») titulua zuen. Pertsonaganako kultua sustatu zuen eta bere eszentrikotasun pertsonalak ezarri zizkion herrialde guztiari, hala nola, hilabeteen eta asteko egunen izenak aldatzea bere autobiografiari (Ruhnama) erreferentziak egiteko^[1].

Lehen urteak, ikasketak eta ibilbidearen hasiera

Niyazov 1940ko otsailaren 19an jaio zen Gypjaken. Teke tribuko kidea zen^[2]. Biografiaren bertsio ofizialaren arabera, haren aita, Atamyrat Nijazow, Bigarren Mundu Gerran hil zen, baina beste iturri batzuek diote borroka saihestu zuela eta, beraz, epaitegi militar batek zigortu zuela. Bere ama eta bi anaia 1948ko Ashgabateko lurrikaran hil ziren. Geroago ama, Gurbansoltan Eje, pertsonaganako kultuaren parte bihurtu zen. Nijazov umezurztegi sobietar batean hazi zen estatuak urrutiko senide baten zaintzapean jarri aurretik^[3][4][5][6].

1959an eskolan graduatu zen (biografia ofizialaren arabera, ohoreekin^[3]). Ondoren, Leningradoko Institutu Politeknikoan ikasi zuen, eta 1967an ingeniari elektriko titulua jaso zuen. Gero Errusian ikasten jarraitu zuen, baina urte batzuk geroago kanporatu zuten porrot akademikoagatik^[7].

1962an, Nijazovek bere ibilbide politikoa hasi zuen, Alderdi Komunistako kide bihurtuz. Laster Ashgabat Hiriko Batzordeko Lehen Idazkari bihurtu zen^[8], eta 1985ean Turkmenistango Sobietar Errepublika Sozialistako Alderdi Komunistako lehen idazkari izendatu zuten.

1991ko Moskuko estatu-kolpearen alde egin zuen^[9]. Hala ere, kolpearen ostean, Turkmenistanen independentziaren alde egiten hasi zen. 1991ko urriaren 27an, Turkmenistango Sobiet Gorenak herrialdea independente izendatu zuen eta Nijazov lehen presidente. 1992ko ekainaren 21ean Turkmenistango presidentetzarako hauteskundeetan aurkeztu zen hautagai bakarra Nijazov zen, eta herrialdeko lehen presidente hautatu bihurtu zen. Urtebete geroago Türkmenbaşy izendatu zuen bere burua, hitzez hitz «turkmenen buruzagia».

1994an plebiszitu batek 2002ra arte luzatu zuen Nijazoven agintaldia. Emaitza ofizialen arabera, hautesleen %99,9k onartu zuen proposamen hori. 1999ko abenduaren 28an, Parlamentuak bizi arteko presidente izendatu zuen Nijazov.

Presidentetza (1990-2006)

Nijazov presidente bihurtu zen Turkmenistan sobietar errepublikatik estatu independente batera igarotzean. Saiakera pertsonala egin zuen Turkmenistango estatu berrirako atzealde kultural bat sortzeko.

Ekonomia

Turkmenistanek petrolio erreserba handienak ditu Sobietar Batasun ohian. Nijazoven agintaldian, gobernuak plangintza zentralizatua erabili zuen^[10].

1991n eta 2001ean, Nijazovek ura, gasa, elektrizitatea eta gatz findua hamar urteko epean doan erabiltzeko dekretuak eman zituen^[11]. Nekazaritza-ekoizpenean urteko kuotak eskatzen jarraitu zuen, eta ministroordeei errua botatzen edo kargutik kentzen, kuotak betetzen ez zirenean^[12][13].

Kultura

Zentzu askotan, Nijazoven kultur ideiak eta aldaketak aldaketarik esanguratsuenak izan ziren kanpoko behatzaileentzat. Turkmenistango jendea bere ideiekin gidatzeko eta bertako kultura sustatzeko (eta, hain zuzen ere, atzerriko kultura debekatzeko), liburu autobiografiko bat idatzi zuen 2001ean: Ruhnama. 2004an, bigarren liburukia argitaratu zuen. Parlamentuak erabakiz, 2005. urtea Ruhnamaren Urtea izendatu zuten Turkmenistanen^[14]. Irailaren 12an, Rukhnamaren Eguna ospatzen da Turkmenistanen^[15].

Jai berriak sortzean ere parte hartu zuen eta turkmeniar alfabeto latindar berri bat aurkeztu zuen alfabeto zirilikoa ordezkatzeko.

Ezusteko aldaketaren bat hilabeteen eta asteko egunen izenak aldatzea zen. Esaterako, irailari Ruhnama izena jarri zioten Nijazoven autobiografiaren omenez, 2001eko irailaren 19an amaitu zuelako^[16], eta urriari Garaşsyzlyk («Independentzia»), 1991ko urriaren 27an Turkmenistan estatu independente bihurtu zelako^[14]. 2008ko apirilean, Gurbanguly Berdimuhamedov presidenteak aldaketa horiek baztertu zituen^[1].

1998an, Nijazovek Turkmenistango Zientzia Akademia itxi zuen^[17]. 2009an ireki zen berriro^[18]. Lege berria onartu baino lehen azken 10 urteetan jasotako atzerriko unibertsitateetako diploma guztiak baliogabetzat jo zituen^[14].

Hiriburutik kanpoko liburutegi guztiak itxi zituen, Korana eta Ruhnama zirela turkmen gehienek irakurri behar zituzten liburu bakarrak uste baitzuen^[19]. Balleta, opera, zirkua eta Herri Dantza Talde Nazionala legez kanpo utzi zituen^[14][20]. Nijazov hil ondoren, opera eta zirkua berriro baimendu zuten, baina 2017ko datuen arabera, balleta debekatuta dago oraindik^[21].

Nijazovek giza bizitza 12 urteko ziklotan banatzeko agindua eman zuen. Sistema horren arabera, haurtzaroa 13 urterekin amaitzen da, nerabezaroa 25 urterekin, gaztaroa 37 urterekin, «jakituriaren aroa» 73 urterekin hasten da eta zahartzaroa 85 urterekin. Dekretu hori onartua izan zenean, Nijazov bera «inspirazioaren aroan» zegoen (61-73)^[14].

Barne-politika

Nijazoven lehen ekintzetako bat heriotza-zigorra deuseztatzea izan zen. Giza eskubide ofizialak ere ematen zizkien herritarrei, praktikan errespetatzen ez baziren ere. Nijazoven agintaldia, prentsa askatasuna asko kritikatua izan zen Turkmenistanen. Herrialdeko hedabideek presidentearen pertsonaganako kultua eraikitzen lagundu zuten.

2000ko urtarrilean, Osasunaren Ibilbidea inauguratu zuen herritarren osasuna hobetzeko, eta gobernuko kideak urtean behin oinez bidaiatzera behartu zituen^[4][22][14].

2000ko maiatzean, gobernuak Interneteko lizentzia guztiak baliogabetu zituen, Turkmen Telecom estatuko jabetzakoa izan ezik, eta 2001eko ekainean ziberkafetegi guztiak itxi zituen^[23]. 2005erako, 36.000 Interneteko erabiltzaile zeuden Turkmenistanen (biztanleriaren %0,7a)^[24].

2004ko martxoan, osasun publikoko 15.000 langile lanetik kanporatuak izan ziren, erizainak, emaginak eta ikastetxeetako arduradunak barne^[25][26]. 2005eko otsailean, Nijazovek Asgabatetik kanpoko ospitale guztiak ixtea erabaki zuen^[27]. Gainera, gaixotasun infekzioso guztiak legez kanpo utzi zituen, kolera eta HIESa barne, eta horien aipamena debekatu zuen^[14].

2006ko urtarrilean, herrialdeko adinekoen heren bati pentsioa eten zitzaien, eta beste 200.000ri, berriz, murriztu zitzaien. Aurreko bi urteetan jasotako pentsioak estatuari itzultzeko agindua eman zuen Nijazovek^[28][29]. Turkmenistango Atzerri Ministerioak ukatu zuen pentsioen murrizketak adineko herritar askoren heriotza eragin zuela^[30]. 2007ko martxoaren 19an, Gurbanguly Berdimuhamedovek erabaki hori atzera bota zuen, 100.000 adineko herritar baino gehiagori pentsioak berreskuratuz^[31].

Desgaitasuna dutenentzako pentsio eta prestazioak ere bertan behera utzi zituen Nijazovek, eta pertsona desgaituei zentro berezietara bizitzera joateko agindua eman zien^[32].

Nijazovek txakurrak kanporatu zituen Asgabat hiriburutik^[33], eta herritarrei katu edo txakur bat baino gehiago edukitzea debekatu zien^[34].

Kanpo-politika

2001ean, turkmeniar emakumeekin ezkondu nahi zuten atzerritarrentzako emaztegaiaren «prezio» ofiziala ezarri zuen: 50 mila dolar^[14][35].

Indultuak

Tradizio musulmanaren arabera, Niyazovek indultuak ematen zituen urtero Patuaren Gauean. Esaterako, 2005ean, 8.145 zigortu indultatu zituen, 229 atzerritar barne^[36], eta 2006an 10.056 zigortu, 253 atzerritar barne^[37].

Bizitza pertsonala

Saparmurat Nijazov Leningradoko Institutu Politeknikoan ikasten ari zela ezagutu zuen bere ikaskide Muza Melnikovarekin ezkondu zen 1966an edo 1967an. Bi seme-alaba izan zituzten, Murat (j. 1967) eta Irina (j. 1969)^[3][38].

Nijazov beraren arabera, 3.000 milioi dolar baino gehiago zituen, eta diru hori Europako hainbat bankutan gordetzen zuen, besteak beste Deutsche Banken^[39].

Heriotza

2006ko abenduaren 21eko arratsaldean, Turkmengo estatuko telebistak jakinarazi zuen Saparmurat Nijazov presidentea hil zela goizean bat-bateko bihotzekoak jota, 66 urte zituela, bere egoitzan, Türkmenbaşy jauregian^[40]. Egun berean, abenduaren 21eko arratsaldean, zazpi eguneko dolu ofiziala ezarri zuten herrialde osoan^[41].

Nijazovek oinordekorik izendatu ez zuenez, Turkmenistango Konstituzioaren legearen arabera, Öwezgeldi Ataýew Batzarreko presidenteak hartuko zuen presidentetza. Hala ere, 2006ko abenduaren 21ean atxilotu zuten, eta Gurbanguly Berdimuhamedov izendatu zuten jarduneko presidente. 2007ko otsailaren 11n, Berdimuhamedov presidente hautatu zuten botoen %89rekin, eta berehala zin egin zuen presidente berri gisa^[42].

Nijazoven heriotzaren inguruabarrak zenbait espekulazio mediatikoz inguratuta egon dira. Oposizioko iturri batzuek diote ofizialki iragarritako data baino egun batzuk lehenago hil zela^[41][43]. Atzerriko albiste batzuen arabera, Nijazovek arteria koronarioetako gaixotasuna eta giltzurrunetako gutxiegitasuna pairatzen zituen, gehiegizko pisua edukitzeagatik eta alkohol gehiegi hartzeagatik^[7].

Abenduaren 24an Nijazov hobiratu zuten Gypjaken, bi urte lehenago berarentzat eta bere senitartekoentzat bereziki eraikitako mausoleoan, gurasoen eta anaien ondoan. Hiletan, Saparmurat Nijazoven familiako kideak (emaztea, seme-alabak, suhia eta bi biloba) jendaurrean agertu ziren lehen aldiz, eta jendeak haien aurpegiak ikusi zituen. Herritar ia guztiek zeremonia ikusi zuten telebistan^[44].

Irudi galeria

• 
  Askar Akaiev, Nursultan Nazarbajev, Saparmurat Nijazov eta Islom Karimov Estatu Burujabeen Erkidegoaren bileran (1991 inguru)
• 
  Islom Karimov, Vladimir Putin, Saparmurat Nijazov eta Nursultan Nazarbajev (2002)
• 
  1996tik aurrera, Nijazov 10.000 manateko billetean ageri da
• 
  Nijazov Turkmenistango armadako banderan
• 
  Nijazov Turkmenistango zigiluan (1992)
• 
  Nijazov eta Bill Clinton presidenteak Turkmenistango zigiluan (1993)
• 
  Nijazoven hilobia
• 
  Nijazoven urrezko monumentua (Asgabat)

Erreferentziak

Kanpo estekak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Saparmurat Nijazov

• Datuak: Q82918
• Multimedia: Saparmyrat Nyýazow / Q82918