Ormaiztegi

Ormaiztegi
Gipuzkoa, Euskal Herria
Ormaiztegiko bidezubia.
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Euskal Autonomia Erkidegoa
Lurraldea	Gipuzkoa
Eskualdea	Goierri
Izen ofiziala	Ormaiztegi
Alkatea	Rosario Urkia Goitia
Posta kodea	20216
INE kodea	20062
Herritarra	ormaiztegiar
Ezizena	harrikalarik
Kokapena
Koordenatuak	43°02′35″N 2°15′17″W / 43.0431°N 2.2548°W / 43.0431; -2.2548
Azalera	7 km²
Garaiera	195 m
Distantzia	50 km Donostiara
Demografia
Biztanleria	1.228 (2023) −14 (2022)
635 (%51,7)   (%52,2) 641
Dentsitatea	175,43 bizt/km²
Hazkundea (2003-2013)[1]	% 9,88
Zahartze tasa[1]	% 16,46
Ugalkortasun tasa[1]	‰ 67,62
Ekonomia
Jarduera tasa[1]	% 75,44 (2011)
Genero desoreka[1]	% 17,61 (2011)
Langabezia erregistratua[1]	% 7,7 (2013)
Euskara
Euskaldunak[1]	% 73,42 (2010)
Etxeko erabilera[2]	% 62.48 (2016)
Datu gehigarriak
Sorrera	1615 (juliotar egutegia)
Webgunea	https://www.ormaiztegi.eus
Hiri senidetuak	Mijek

Ormaiztegi Gipuzkoa hegoaldeko udalerri bat da, Goierri eskualdekoa. 6,77 km² ditu, eta 1.300 biztanle zituen 2016. urtean. Tomas Zumalakarregi jeneral karlistaren jaioterria delako eta autobusak egiten dituen Irizar enpresaren egoitza bertan dagoelako da ezaguna, batez ere. Ormaiztegiko monumenturik ospetsuena Ormaiztegiko bidezubia da; Madril-Hendaia burdinbidearen zati bat da.

Geografia

Udalerri mugakideak

Herri hauek ditu mugakide: iparraldean, Ezkio-Itsaso; ekialdean, Beasain; hegoaldean, Mutiloa eta Idiazabal; eta mendebaldean, Gabiria.

	Gabiria	Itsaso	Beasain
	Mutiloa eta Gabiria		Beasain
		Ormaiztegi
	Mutiloa	Mutiloa eta Olaberria	Olaberria

Historia

1384. urtean, gaizkile eta lapurrei aurre egitearren Segurako herriarekin bat egin zuenean, auzo bat besterik ez zen Ormaiztegi. 1615 arte iraun zuen bi herriguneen arteko batasunak; urte horretan jaso zuen hiri-gutuna Filipe III.a Espainiako erregearen eskutik. 1617. urtean Astigarreta, Gudugarreta, Zerain eta Mutiloako herriguneekin bat egin zuen, San Esteban herri-elkartea osatzeko eta bosten artean Gipuzkoako Batzar Nagusietara prokuradore bat bidaltzeko. Zegamako herri-elkarte bihurtu zen 1637. urtean, Zegamako herriak aurrekoekin bat egin zuenean. 1863. urtean, Norteko burdinbidea heldu zen herrira, eta ospe handiko Ormaiztegiko burdinazko zubia eraiki zen.

Ekonomia

Industria (metalurgia, makineria, industria kimikoa, eraikuntza) da ekonomia jarduera nagusia.

Irizar kooperatibak Ormaiztegin dauka egoitza nagusia.^[3]

2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak: Lehen sektorea BEGaren %0,3. Bigarren sektorea BEGaren %88,6. Hirugarren sektorea %10,3. Eraikuntza %0,8.^[4]

Demografia

2019an herriak 1.295 biztanle zituen, eta horietatik %21,93k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak %9,73 ziren.^[4]

Ormaiztegiko biztanleria

Politika

2011ko udal hauteskundeak

2011ko udal hauteskundeetan hauek izan ziren emaitzak: EH Bilduk 279 boto. Ormaiztegiko Herri Taldeak 218 boto. Orbel - Ormaiztegiko Bizilagunak Elkarlaneanek 210 boto. PSE-EEk 13 boto. PPk 12 boto.^[5][6] Rosa Mari Urkia (EH Bildu) izendatu zuten alkate, Orbelen aldeko botoekin.^[7]

2015eko udal hauteskundeak

2015eko udal hauteskundeetan hauek izan ziren emaitzak: Ormaiztegi Batzenek 452 boto. EH Bilduk 244 boto. PSE-EEk 10 boto.^[6][5] Jon Enrike (Ormaiztegi Batzen) izendatu zuten alkate.^[8]

2019ko udal hauteskundeak

2019ko udal hauteskundeetan hauek izan ziren emaitzak: Ormaiztegi Batzenek 421 boto. EH Bilduk 258 boto. Elkarrekin Podemosek 20 boto. PSE-EEk 8 boto.^[6][5] Jon Enrikek jarraitu zuen alkate.^[9][10]

Alkateak

Hauek izan dira Ormaiztegiko azken alkateak:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia[11]
Jose Maria Elosegui Aldanondo[11][12]	1979	1983		Euzko Alderdi Jeltzalea
Jose Maria Elosegui Aldanondo[12]	1983	1987		Euzko Alderdi Jeltzalea
Arantza Campos Otegi	1987	1991		Euzko Alderdi Jeltzalea
Juan Carlos Leturia Yurrita[12]	1991	1995		Euzko Alderdi Jeltzalea
Martin Perez de Albeniz Campos	1995	1996 a		Euzko Alderdi Jeltzalea
Iñaki Maiora Oria	1996	1999		Euzko Alderdi Jeltzalea
Iñaki Maiora Oria	1999	2003		Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna
Iñaki Maiora Oria	2003	2007		Ormaiztegiko Herri Taldea
Jon Intxausti Ugalde[7]	2007	2011		Ormaiztegiko Bizilagunak Elkarlanean
Rosa Mari Urkia Goitia[7]	2011	2015		Bildu
Jon Enrique Galarza[8]	2015	2019		Ormaiztegi Batzen
Jon Enrique Galarza[9][10][13]	2019	Jardunean		Ormaiztegi Batzen

^a Alkateak dimisioa aurkeztu zuen.

Azpiegiturak

Garraioa

• Ormaiztegiko geltokia

Kultura

• Liburutegia^[14]

Kirola

• Zubipe kiroldegia^[15]
• Urbeltz pilotalekua eta saskibaloi kantxa^[16]

Hezkuntza

• San Andres Herri Eskola^[17]
• Haur-eskola^[18]
• Gaztelekua^[19]

Euskara

Ormaiztegiko euskara^[20] gipuzkeraren aldaera bat da, zehatzago esanda, Goierriko euskara^[22] da bertan hitz egiten dena. Urolaldeko hizkerarekin batera Sartaldeko azpieuskalkia^[21] osatzen du Goierrikoak, baina Urolaldekoan sakonagoa da mendebaleko euskararen eragina. Nortasun beteko hizkera da Goierrikoa, batasun handikoa, nahiz eta gorabeherak badiren mendebaletik ekialdera, hau da, Segura, Zegama eta Legazpitik Zaldibia edo Legorretara. Ataungoa ere berezia da, ziurrenik, bakarti samar eta Nafarroako mugan dagoelako. Abaltzisketak eta Ikaztegietak Tolosaldearekin lotura egiten dute, eta Urretxuk eta Zumarragak, berriz, Goierri eta Urolaldearen artekoa.

2016an herritarren %73,85 euskalduna zen.^[4]

Ondasun nabarmenak

• Tren bidezubia^[23]: 286 m luze eta 35 m garai da. Madril eta Irun lotzen dituen trenbidearen zatia zen. Lavaley frantziar ingeniariak egin zuen 1863an. Espainiako Gerra Zibilean kaltetu ondoren, 1940an berritu zuten. 1996an utzi zioten erabiltzeari.
• Zumalakarregi Museoa. Iriarte Erdikoa etxean dago.^[24]
• San Andres parrokia eliza:^[25] XVI. mendekoa da, eta atari eta bataio-harri erromanikoak ditu.^[26]
• Eskola Zaharra^[27]
• Udaletxea (XIX. mendea)^[28]
• Berroeta baserria (XVI. mendea)^[29]
• Arandi Zahar baserria (XVI. mendea)^[30]

Ormaiztegiar ospetsuak

• Migel Antonio Zumalakarregi (1773-1846) politikari liberala.
• Tomas Zumalakarregi (1788-1835), jeneral karlista.
• Serapio Muxika (1854-1941), historialari eta artxibozaina.
• Gregorio Muxika (1882-1931), euskal idazlea eta euskaltzalea.
• Jose Muxika Muxika (1894-1981), politikaria.
• Maria Angeles Esnaola Bidaurreta (1924-2017), maistra.
• Miguel Irizar (1934-2018), elizgizon pasiotarra, Callaoko apezpikua.
• Mari Karmen Garmendia (1947-), irakasle eta politikaria.
• Arantza Mancisidor (1948-), soprano liriko-dramatikoa.
• Jesus Mari Mendizabal "Bizargorri" (1949-), idazlea.
• Elixabete Garmendia (1953-), euskarazko kazetaria.
• Mikel Irizar (1954-), euskalgintzako eragilea.
• Iñaki Maiora (1954-), txirrindulari ohia.
• Jose Ramon Lasa (1959-), mendigoizalea.
• Jose Ramon Elortza (1963-), bertsolaria.
• Jose Ramon Izagirre (1965-), txirrindulari ohia.
• Gorka Izagirre (1987-), txirrindulari profesionala.
• Ion Izagirre (1989-), txirrindulari profesionala.

Argazki galeria

• 
  Zumalakarregi Museoa eta San Andres parrokia eliza.
• 
  Herriaren ikuspegi bat
• 
  Zumalakarregiren bustoa
• 
  1940ko argazkia

Erreferentziak

Kanpo estekak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Gipuzkoa

• Ormaiztegiko udalaren webgunea
• Ormaiztegiko Zumalakarregi Museoa
• Industria paisaia webgunea
• Ormaiztegiko albisteak Goierriko Hitzan

• Datuak: Q932808
• Multimedia: Ormaiztegi / Q932808
• Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ormaiztegi