Jaćmierz

Jaćmierz

wieś
Rynek w Jaćmierzu
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Powiat	sanocki
Gmina	Zarszyn
Wysokość	398 m n.p.m.
Liczba ludności (2022)	790[2]
Strefa numeracyjna	13
Kod pocztowy	38-532[3]
Tablice rejestracyjne	RSA
SIMC	0362884[4]
Położenie na mapie gminy Zarszyn Jaćmierz
Położenie na mapie Polski Jaćmierz
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Jaćmierz
Położenie na mapie powiatu sanockiego Jaćmierz
49°37′13″N 22°01′09″E/49,620278 22,019167[1]
Multimedia w Wikimedia Commons

Zobacz w indeksie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego hasło Jaćmierz

Jaćmierz – wieś (dawniej miasto) w Polsce, położona w województwie podkarpackim, w powiecie sanockim, w gminie Zarszyn^[6][4].

Miejscowość położona jest na terenie dołów jasielsko-sanockich, w okolicy przeważają gleby bardzo żyzne, I klasy.

Jaćmierz uzyskał lokację miejską przed 1437 rokiem, zdegradowany w 1896 roku^[7]. Na przełomie XVI i XVII wieku Jaczmirz położony był w ziemi sanockiej województwa ruskiego^[8]. W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Jaćmierz. W latach 1975–1998 miejscowość należała do województwa krośnieńskiego.

W 2020 Jaćmierz zamieszkiwało 801 osób^[2].

W 2013 roku przy Szkole Podstawowej w Jaćmierzu oddano do użytku Miasteczko Ruchu Drogowego. Wybudowane Miasteczko Ruchu Drogowego przeznaczone jest przede wszystkim dla rowerzystów i motorowerzystów oraz dla młodszych dzieci w celu nauki poruszania się jako piesi^[5]

Integralne części wsi

Integralne części wsi Jaćmierz^[6][4]

SIMC	Nazwa	Rodzaj
0362890	Stefanówka	część wsi

Historia

Za panowania Kazimierza Wielkiego w miejscu dzisiejszego Jaćmierza powstała niewielka osada. W 1390 rycerz Fryderyk Myssnar z Miśnii otrzymał wieś jako dar za zasługi wojenne od Władysława Jagiełły. W dokumencie z 1390, dotyczącym Jaćmierza w opisie granic wymieniono „...campum dictum Dlugie pole”. W 1390 król Władysław nadaje przywilej dla wsi Jaćmierz, której granice biegną, m.in. do potoku Siedliska, a tym potokiem do bagna.

W 1427 w dokumentach figuruje Jaćmierz, kiedy to Piotr Mleczko z Jedlicza, pożycza szlachetnemu Fryderykowi z Jaćmierza 100 marek. Prawa miejskie Jaćmierz ma od 1437. Miasto stanowiło następnie własność rodu Jacimierskich, którzy wywodzili się od wspomnianego Fryderyka Myssnara, z których Jan Jaćmierski podpisał w 1464 konfederację szlachty ze Lwowem. Nazwę miejscowości dawniej zapisywano jako: Oppido Iaczymyrz (1437), Iaczymyerz (1484), Jaczmyerz (1508), Jacimierz (1653). W owym czasie miejscowość leżała w dawnym województwie ruskim (ziemia sanocka). W 1460 odnotowano pierwszych rajców miejskich Michaela Naydethera i Stanisława Steala, którzy złożyli podpisy z okazji fundacji kościoła przez Fryderyka pana na Jaćmierzu. Pod koniec XV wieku własność Jakuba Pieniążka od 1493 wojskiego sanockiego, starosty sanockiego oraz jego żony Anny Zarszyńskiej, córki Stanisława Zarszyńskiego. W 1492 roku dobra Jaćmierz z przyległościami Jan Amor Tarnowski Junior kupił od braci Mikołaja, JanaBartłomieja Frysztackich za 4000 złotych węgierskich^[9].

W II poł. XVI w. Jaćmierz był własnością Stanisława Drohojowskiego – kasztelana przemyskiego herbu Korczak (zm. ok. 1583) sekretarza królewskiego. Od 1558 funkcjonował dość krótko, zbór ewangelicki, kalwiński, a mecenasem kościoła był Stanisław Drohojowski kasztelan przemyski. Zbór przetrwał do najazdu tatarskiego w roku 1624.

Grunty miejskie dzielą się w tym czasie na niwy Piernikówka, Obszary, Podłe Błonie i Janikówka. W XVII Jaćmierz był własnością Adama Bala – chorążego przemyskiego (zm. ok. 1646), w 1634 r. ożenionego z Reginą Konstancją z Konar. Potem Jaćmierz należał do wdowy po Adamie Balu. W XVIII do Śleszyńskiego, kasztelana brzeskiego, potem do wdowy Anastazji Grabowskiej Śleszyńskiej.

W 1795 Jaćmierz należał do Stanisława Grodzickiego herbu Łada, który zmarł bezpotomnie w roku 1818. W następnym roku bratanek Stanisława, Feliks Grodzicki, sprzedał Jaćmierz wraz z Posadą Jaćmierską Dolną, Posadą Jaćmierską Górną i Chmurówką Sebastianowi Ostaszewskiemu herbu Ostoja. Ten z kolei przepisał te dobra w roku 1832 swej córce, Marii z Ostaszewskich, żonie Franciszka Grotowskiego, po których dziedziczył ich syn, Leon Grotowski (ur. 1834, poseł do Rady Państwa), żonaty z Marią z hr. Starzeńskich (ur. 1845). Po Leonie i Marii Grotowskich dobra jaćmierskie otrzymał w spadku ich syn, Władysław Grotowski (1871-1930), żonaty ze Stanisławą z Dydyńskich. Ostatnim właścicielem był syn Władysława i Stanisławy Grotowskich, Franciszek (1906-1962). Po II wojnie światowej jego majątek został przejęty przez Skarb Państwa.

W Jaćmierzu od czasów lokacji miasta odbywały się trzy jarmarki w roku: 12 marca, 8 maja i 24 czerwca. Targi odbywały się co tydzień. Handlowano bydłem i końmi oraz drobnicą. W interesach przyjeżdżali kupcy z odległych stron. Z końcem XVIII w. notował Ewaryst Andrzej, hr. Kuropatnicki w swym "Opisaniu królestw Galicyi i Lodomeryi": Jaćmierz. Domu Grodzkich; wieś bardziej niż miasteczko, tak sławne ma jarmarki na konie i woły, iż dla koni szlachty i kupców z krakowskiego, sandomirskiego, z Węgier i Galicyi wielka liczba; a dla wołów kupców z Czech, Szląska, Morawy, Polski bardzo wiele bywa^[10].

Do majątku Grotowskich należała jedna z największych w całej Galicji hodowla bydła zarodowego rasy simentalskiej i berneńskiej sprowadzonego ze Szwajcarii. Od tamtych czasów tradycję hodowlaną simentali podtrzymuje ośrodek bydła zarodowego w Odrzechowej. Istniały cechy rzemieślnicze, stolarski, ślusarski, tkacki, garncarski, garbarski – największym był cech szewski. Pod koniec XIX w. do nowych zajęć doszło chmielarstwo, a zbyt zapewniał nowo otwarty browar w Zarszynie. W 1880 miasto liczyło 145 domów oraz 840 mieszkańców, wyłącznie Polaków.

W 1898 miasteczko (nm. Markt) liczyło 148 domów oraz 716 mieszkańców, w tym 650 rzymskich katolików oraz 52 żydów, językiem polskim posługiwało się 716 osób. Powierzchnia miasta wynosiła 4,06 km². Obszar dworski z folwarkiem Stefanówka wynosił 3,56 km² i zamieszkany był przez 32 osoby.

Całkowicie zniszczony przez armię rosyjską w 1915 r.

W roku 1929 miasteczko liczyło 620 mieszkańców, właścicielem większościowym był Leon Grotowski. W miasteczku funkcjonowała Kasa Stefczyka i Spółdzielnia Rolnicza. Działalność usługową prowadzili handlarz bydła Wilner A., kowal Lutecki S., rzeźnik Musiał k., sklepy E. Silbermana i B. Smolnickiego oraz gospoda K. Wilnera.

Obwód sanocki AK wydawał w czasie okupacji, tygodnik pt. Przegląd Tygodniowy wychodzący w Jaćmierzu pod red. Jana Radożyckiego.

Benedykt Gajewski stworzył publikację pt. Jaćmierz. Zarys monograficzny (2003).

Kalendarium

• 1437 lokacja miasta na prawie magdeburskim;
• 1460 fundacja Fryderyka Jaćmirskiego syna Fryderyka Myssnara z Miśnii dla kościoła;
• 1530 i 1556 napad zbójników beskidzkich na miasto;
• 1558-1624 kościół zostaje zamieniony na zbór protestancki;
• 1624 spalenie kościoła przez Tatarów;
• 1640 budowa nowego drewnianego kościoła fundacji Jana Kantego Oleszko;
• 1646 dotacja dla kościoła fundacji Reginy Konstancji z Konar Balowej, wdowie po Adamie Balu chorążym przemyskim;
• 1664 erygowanie i poświęcenia przez biskupa przemyskiego Stanisława Sarnowskiego kościoła pw. Najświętszej Marii Panny i Wszystkich Świętych;
• 1737 pożar kościoła;
• 1760 budowa kościoła fundacji Anastazji Grabowskiej Sleszyńskiej, poświęcenie w 1798;
• 1892 założono Kółko Rolnicze;
• 1897 zostały założone dwie Ochotnicze Straże Pożarne w mieście Jaćmierzu i Posadzie Jaćmierskiej;
• 1899 wybudowano sześcioklasową szkołę powszechną do której, uczęszczały dzieci i młodzież z okolicznych miejscowości: Górek, Bażanówki, Wzdowa i Strachocin;
• w XIX w. w pełnił funkcję centrum kulturalnego. W latach międzywojennych działał Klub Kawalerów, który organizował życie społeczno-kulturalne, działały dwa Koła Gospodyń w Jaćmierzu i Posadzie Jaćmierskiej;
• 2005 rewitalizacja rynku w Jaćmierzu.

Religia

W Jaćmierzu znajdują się dwa kościoły parafialne:

• rzymskokatolicki pw. Wniebowzięcia NMP;
• polskokatolicki pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa.

Architektura sakralna

• Rzymskokatolicki kościół parafialny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny wzniesiony został w poł. XVII w. Zniszczony przez pożar w 1737, został odnowiony i przebudowany w 1760. Rozbudowa objęła m.in.: wzniesienie dwóch wież i kruchty w fasadzie zachodniej, powiększenie zakrystii, wydzielenie trzech naw we wnętrzu. W XIX w., dobudowano do nawy dwie kaplice tworzące rodzaj transeptu. Kościół w Jaćmierzu jest jednym z nielicznych dwuwieżowych kościołów drewnianych naśladujących architekturę murowaną.
• Polskokatolicki, kościół parafialny pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa, drewniany, zbudowany w 1925.

Obiekty zabytkowe

• Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Jaćmierzu (przy nim działa Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Jaćmierzu);
• pozostałości zespołu dworskiego (park i spichrz);
• szkoła elementarna z 1899;
• domy w rynku: pierwszy z poł. XIX, pocz. XX (nr 68), drugi, tzw. Kasa Szewczyka z 1935 (nr 137);
• zabudowa rynku;
• kaplica grobowa rodziny Ostaszewskich i Grotowskich z 1827 na cmentarzu;
• kapliczki przydrożne z XIX w.

Osoby związane z Jaćmierzem

• Zbigniew Białecki (wynalazca) – polski chemik
• Edward Gniewosz – honorowy obywatel z 1892^[11]
• Maciej Augustyn – polski pisarz, autor artykułów opisujących dawne Bieszczady w miesięczniku „Bieszczad”^[12];
• Maria Augustyn, z domu Musiał (1910-1997) – nauczycielka, poseł na sejm PRL;
• Leon Grotowski – poseł do Rady Państwa, członek rady powiatu sanockiego, właściciel dóbr
• Stanisław Haduch (1844-1917) – budowniczy oraz pierwszy dyrektor gimnazjum w Jaćmierzu, upamiętniony tablicą pamiątkową ustanowioną w 1964 na gmachu starej szkoły w Jaćmierzu z inicjatywy Józefa Stachowicza, wykonaną przez Romana Tarkowskiego^[13];
• Stanisław Haduch, lekarz i oficer^[14]
• Stanisław Jakiel – w latach 1957-1983 biskup sufragan Diecezji przemyskiej;
• Janusz Konieczny – senator RP w latach 2001–2005;
• ks. Bronisław Józef Kraus (ur. 1 lutego 1923 w Jaćmierzu) – s. Stanisława i Zofii z d. Ochęduszko. Uczestnik kampanii wrześniowej, męczennik więzienia hitlerowskiego w Nowym Sączu;
• Mieczysław Malik (1921-1990) – rzeźbiarz ludowy;
• Tadeusz Jan Ochęduszko – major piechoty Wojska Polskiego II RP i Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie.
• Józef Stachowicz (1900-1985) – pedagog, polonista, organizator tajnego nauczania w pow. sanockim w okresie okupacji;
• Henryk Stankiewicz (1900-1942) – działacz ludowy w okresie międzywojennym, prezes PSL w latach trzydziestych, łącznik AK w latach II wojny św, twórca BCh na terenie powiatu sanockiego. Zastrzelony przez gestapo 21 września 1942^[a];
• Jan Szot – działacz ludowy, społecznik organizator OSP w Posadzie Jaćmierskiej i Jaćmierzu, założyciel Kółka Rolniczego w Posadzie Jaćmierskiej;
• Roman Wolański – w II wojnie światowej kurier „Roman” w Jaćmierzu.
• Zbigniew Ząbkiewicz – rzeźbiarz ludowy.
• Zygmunt Żyłka-Żebracki – kawaler Krzyża Złotego i Krzyża Srebrnego Orderu Wojennego Virtuti Militari.

Drogi krajowe

Wieś położona jest 5 km od drogi krajowej nr 28 Zator – Wadowice – Nowy Sącz – Gorlice – Biecz – Jasło – Krosno – Sanok – Medyka.

Zobacz też

• Posada Jaćmierska

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Prof. Adam Fastnacht, Osadnictwo Ziemi Sanockiej.
• AGZ.
• Prof. Przemysław Dąbkowski, Stosunki narodowościowe Ziemi Sanockiej w XV stuleciu, Lwów 1921.
• Józef Stachowicz, Monografia Jaćmierza.
• Księga Praw i Realności Parafii Jaćmierz.

Linki zewnętrzne

• Jaćmierz, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 358 .
• zapomniana fortalicja Jaćmirskich
• Historia Żydów w Jaćmierzu na portalu Wirtualny Sztetl