Gwary szwajcarskie

Schwyzertüütsch

Obszar	Szwajcaria, Austria – Vorarlberg, Liechtenstein
Liczba mówiących	ok. 4,5 miliona
Pismo/alfabet	łacińskie
Klasyfikacja genetyczna
Języki indoeuropejskie Języki germańskie Języki zachodniogermańskie Język niemiecki Dialekt alemański Gwary szwajcarskie
Status oficjalny
język urzędowy	Szwajcaria – de facto jako język mówiony w urzędach
Organ regulujący	?
Kody języka
ISO 639-1	-
ISO 639-2	gsw
ISO 639-3	gsw
IETF	gsw
Glottolog	swis1247
SIL	GSW
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Wikipedia w języku alemańskim
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Ten artykuł od 2021-02 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dodanie listy źródeł bibliograficznych jest problematyczne, ponieważ nie wiadomo, które treści one uźródławiają. Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary) Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Gwary szwajcarskie, zbiorcza nazwa własna Schwyzertüütsch (także: Schwyzerdütsch i Schweizerdeutsch) – grupa gwar alemańskich języka niemieckiego używanych na terenie Szwajcarii i Księstwa Liechtenstein. Etnolekty te dominują w komunikacji ustnej, podczas gdy funkcję języka literackiego pełni standardowa niemczyzna (jednakże na terenie kantonów: Sankt Gallen, Berno i Zurych wydawane są książki w miejscowych gwarach alemańskich).

Między gwarami Schwyzertüütsch istnieją znaczne różnice: składają się z 3 głównych zespołów gwarowych: dolnoalemańskiego (w mieście Bazylea), górnoalemańskiego (większość terytorium Szwajcarii z odrębnymi gwarami Berna i Zurychu) oraz wysokoalemańskiego (wschodnia część kantonu Valais, Oberland w kantonie Berno oraz wschodnia część kantonu Fryburg). Użytkownicy języka niemieckiego często nie rozumieją szwajcarskich gwar alemańskich. W gwarach wszystkie swoje programy nadają lokalne stacje radiowe i telewizje TeleZüri, TeleBärn i Telebasel, także telewizja publiczna Schweizer Fernsehen nadaje szwajcarskie wiadomości w schwyzertüütsch (Schweiz aktuell).

W odróżnieniu od gwar w Niemczech szwajcarskie gwary są używane przez wszystkie grupy społeczne.

Gramatyka

Zasady wymowy

W wielu gwarach szwajcarskich bardzo często zanika nieakcentowane „e”. Przykład:

• ich habe gefunden – i ha gfunde
• ich bin gegangen – i bi gange
• ich habe gesagt – i ha gseit

Często z „eu” tworzy się „ü” (jest to archaizm – nie zaszła dyftongizacja). Przykład:

• freundlich – fründlich
• Feuer – Füür
• Steuer – Stüür (Lenkrad)
  • lecz: i mues Stüre zale (Steuern)
• Abenteuer – Abentüür
• Teufel – Tüüfel

Z „äu” też często tworzy się „ü”. Przykład:

• läuten – lüüte
• häuten – hüüte

ale:

• gläubig – glöibig

Z niemieckiego „ei” powstaje „i”. Przykład:

• gleich – glych
• Feier – Fyr
• fein – fyn
• Zeit – Zyt

ale:

• zeigen – zäige lub zeige
• reisen – räise lub reise
• Schleier – Schläier lub Schleier

Jeśli na początku zdania pojawia się „ei”, nie zostaje ono przekształcone w inną formę.

• Eier – Äier
• eins – Äis
• Eigentor – Äigegoal

Często „ie” pojawia się z przegłosem

• liebe Kinder – liebi Chind

Z „au” tworzy się „u”. Przykład:

• auf – uf
• Aufgaben – Uufgabe
• Ausländer – Uusländer
• brauchen – bruuche

ale:

• kaufen – chaufe
• laufen – laufe
• glauben – glaube

Z „a” często powstaje „o”. „ä” wymawiane jest jako [æ]. Przykład:

• Ich sage – i säge
• manchmal – mängsmal oder mängisch
• ich frage – i froge
• ich wage es – i woge es

Z „ü” często tworzy się „üe”.

• ich übe – i üebe
• die Wunde blutet – d Wunde blüetet
• die Prüfung – d Prüefig

Z niemieckiego „k” tworzy się „ch”. Przykład:

• ich bin krank – i bi chrank
• das Kleid – s Chleid
• das Kind – s Chind
• der Krieg – de Chrieg

Deklinacja (Rodzajnik)

Rodzajniki określone w narzeczach szwajcarskich najczęściej ulegają zmianie np.

der Vater – de Vatter

die Mutter – d Mueter

das Kind – s Chind

die Menschen – d Mänsche

a tak wyglądają rodzajniki nieokreślone:

ein Mann – en Maa

eine Frau – e Frau

ein Kind – es Chind

A oto kilka przykładów dotyczących deklinacji:

der Vater ruft – de Vatter rüeft

der Beruf des Vaters – em Vatter sin Bruef

das Buch gehört dem Vater – s Buech ghört em Vatter

der Sohn überredet den Vater – de Sohn überredt de Vatter

die Mutter ruft – d Mueter rüeft

der Beruf der Mutter – de Mueter iren Bruef

das Buch gehört der Mutter – s Buech ghört de Mueter

der Sohn überredet die Mutter – de Sohn überredt dMueter

das Kind ruft – s Chind rüeft

die Schule des Kindes – im Chind sini Schuel

das Buch gehört dem Kind – s Buech ghört em Chind

die Mutter überredet das Kind – d Mueter überredt s Chind

Przypadki

Wołacz

W szwajcarskich gwarach rozróżnia się przypadek wołacza od innych przypadków przez opuszczenie rodzajnika, który w innych przypadkach jest obowiązkowy.

Przykład:

Mianownik (obowiązkowo z rodzajnikiem, inaczej niż po niemiecku):

Dr Vatter geit hei - Ojciec idzie do domu

D'Mueter lismet - Matka robi na drutach

Ds Ching gränet - Dziecko płacze

Wołacz (bez rodzajnika):

Vatter, gang hei - Tato, idź do domu

Mueter, tue lisme - Mamo, rób na drutach

Ching, tue nid gräne - Dziecko, nie płacz

Koniugacja (Czasownik)

Bezokoliczniki

W szwajcarskich gwarach pojawia się dodatek „go”.

Przykład:

Wir gehen einkaufen – Mer gönd go ychaufe.

Wir gehen heute im Restaurant essen. – Mer gönd hüt im Restooràà go ässe.

Ich gehe spazieren – I gaa go spaziere.

ale: (czasowniki modalne)

Ich muss noch viel lernen. – I mues no vil lerne.

Ich soll aufräumen. – I sött ufrume.

Ich kann lesen. – i cha läse.

Czasowniki

Również w gwarach szwajcarskich występuje koniugacja. Te przykłady dotyczą wysokoalemańskich narzeczy.

ich gehe – i gaane (też i gang)

du gehst – du gaasch

er geht – er gaat

wir gehen – mir gönd (zachodnie dialekty: mir gaa)

ihr geht – ir gönd (zach. dir gaat)

sie gehen – si gönd (zach. si gaa)

ich frage – i frage

du fragst – du fragsch

er fragt – er fragt

wir fragen – mir fraged (zach. mir frage)

ihr fragt – ir fraged (zach. dir fragt)

sie fragen – si froged (zach. si frage)

ich bin – i bi

du bist – du bisch

er ist – er isch

wir sind – mir sind (zach. mir sy)

ihr seid – ir sind (zach. dir syt)

sie sind – si sind (zach. si sy)

Czasy

W gwarach szwajcarskich bardzo często pomija się niektóre czasy występujące w języku niemieckim. Dotyczy to przede wszystkim: Präteritum, Plusquamperfektu i Futur II.

ich sage – ich säge

ich sagte – nie istnieje

ich werde sagen – ich (wird) säge

ich habe gesagt – ich ha gsäit (zach. gseit)

ich hatte gesagt – nie istnieje

ich werde gesagt haben – nie istnieje

Czas „Perfekt” jest tworzony razem z: sein i haben.

ich ha gseit – ich bi gsprunge

ich ha grüeft – ich bi gange

ich ha gsuecht – ich bi gloffe

Zaimki osobowe

Również zaimki osobowe w wielu regionach Szwajcarii są wymawiane inaczej np:

ich – ich (i na terenie Szwajcarii wschodniej)

du – du (czasami dü)

er, sie, es – er, sie, s

wir – mir

ihr – ir (dir na wschodzie)

sie – si

Sie – Si (Dir w kantonie Bern)

mein – mis

dein – dis

sein – sis

unser – öisers

euer – öiers

ihr – ires

Konjunktiv

Konjunktiv I mowa bezpośrednia

I sägi

Du sägisch

Är, Sy, Äs sägi

Mir sägi

Dir sägit

Sy sägi

Konjunktiv II

I sägti

Du sägtisch

Är, Sy, Äs sägti

Mir sägti

Dir sägtit

Sy sägtä

Koniunktiv tworzony razem z „würde“:

Ich würd säge – (i wür säge)

Ich würd bruche – (i wür bruche)

Mir würded säge – (mer würid säge)

Mir würded bruche – (mer würid bruche)

Wyrazy łączone

Bardzo często w gwarach szwajcarskich tworzy się wyrazy łączone

Przykład:

Gehen wir? – Gömer?

Das kann man nicht sagen. – Das chame(r) nid säge.

Müssen wir das machen? – Müemmer das mache?

Literatura szwajcarskojęzyczna

Do dziś na terenie Szwajcarii pojawiają się książki pisane w „schwyzertüütsch”. Najczęściej pochodzą one z kantonu Zurych reprezentując miejscową gwarę – züritüütsch. Niemniej jednak w dolinie Toggenburg są pisane w miejscowej gwarze sagi i baśnie.

Zobacz też

• Dialekt alemański
• Gwara zuryska

Bibliografia

• Werner Marti (1985): Berndeutsch-Grammatik. Bern: Francke. ISBN 3-305-00073-2 (niem.).
• Rudolf Suter (1992): Baseldeutsch-Grammatik. Basel: Merian. ISBN 3-85616-048-5 (niem.).

Linki zewnętrzne

• Wiadomosci24.pl, Szwajcarzy nie chcą mówić po niemiecku
• Więcej o szwajcarskim niemieckim