Oorlogsmonument Esserveld

Het Oorlogsmonument Esserveld in 2010

Het Oorlogsmonument Esserveld is een gedenkteken op de begraafplaats Esserveld in de stad Groningen, dat is opgericht ter herinnering aan ruim veertig tijdens de Tweede Wereldoorlog in Westerbork gefusilleerde Nederlandse verzetsstrijders. Het monument werd ontworpen en vervaardigd door de Groninger beeldhouwer Willem Valk (1898-1977).

Beschrijving

Het monument is een in witte natuursteen uitgevoerde sculptuur van een uit een urn verrijzende vrouwenfiguur, die het uit de dood oprijzende leven symboliseert.[1] Het beeld staat op een zandstenen sokkel, waarop een ingelijst gedicht is geplaatst.[2] Om het voetstuk heen staat een eveneens grotendeels uit zandsteen vervaardigde U-vormige muur. Hierop zijn aan de binnenzijde gedenkstenen met de namen van 43 verzetsstrijders aangebracht.[3]

Geschiedenis

Voorgeschiedenis

De sculptuur van Willem Valk in 2010

Al kort na de bevrijding bestemde de gemeente Groningen een deel van het Esserveld tot een plaats waar een aantal omgekomen verzetsstrijders zou worden geëerd. Op 2 november 1945 - Allerzielen - werden daar, na afloop van een grote en druk bezochte herdenkingsplechtigheid in de Martinikerk, symbolisch de stoffelijke resten herbegraven van 33 bekende en 12 onbekende verzetsmensen. De toenmalige burgemeester van Groningen, Cort van der Linden (1893-1969), zei in zijn toespraak daarbij in het graf een symbool te zien van de offers door strijdend Nederland gebracht en nam namens de gemeente de zorg voor de tombe, die zal worden opgericht op zich.[4][5][6] Het voormalige illegale dagblad Trouw bracht die dag een speciaal rouwnummer uit, waarvan de opbrengst ten goede kwam aan de bekostiging van dat gedenkteken en waarin abonnees werden opgeroepen daarvoor geld te schenken.[7] Anderhalve week later legde Prinses Juliana tijdens een bezoek aan Groningen een krans bij het graf, op 29 november gevolgd door haar moeder Koningin Wilhelmina.[8]

Het ontwerp

De Vereeniging van Groningsche Oud-illegale Werkers (GOIW), die zich met de totstandkoming van het monument had belast, koos uit verschillende ontwerpen dat van Willem Valk, omdat diens ontwerp in soberheid het best uitdrukte, wat men voelde.[1] De kosten van de oprichting van het gedenkteken werden geraamd op 13.000 gulden. In april 1947 had de GOIW daarvan ƒ 2434,64 bijeen weten te brengen, mede dankzij Trouw en familieleden van de verzetslieden. Voor de resterende ƒ 10.565,36 deed het provinciaal bestuur van de GOIW een beroep op de gemeente.

Het college van B&W bleek het ten volle verantwoord [te achten], dat van gemeentewege ook in financieel opzicht aan de totstandkoming van een zoodanig gedenkteeken wordt medegewerkt en was bovendien van mening, dat de gemeente zich in verband met het bijzonder karakter van dit monument kosteloos met het onderhoud [diende] te belasten.[9] Een daartoe strekkend voorstel van het college werd op 28 april 1947 door de gemeenteraad besproken. De raad bleek er niet onwelwillend tegenover te staan, al hadden enkele leden liever de komst van een meer algemeen gedenkteeken gezien. In reactie hierop liet de burgemeester weten, dat op de Grote Markt een gedenkteeken [...] ter eere van alle gevallenen zou worden geplaatst, dat op twee andere begraafplaatsen in de stad de familie reeds gelegenheid [had] haar gevallenen te eeren, dat ook het monument op het Esserveld specifiek was gewijd aan de nagedachtenis van de daar begraven verzetslieden en dat het daarom een meer persoonlijk cachet zou moeten krijgen. De raad besloot daarop met het voorstel van B&W akkoord te gaan.[10]

Onthulling

Het monument op het Esserveld werd op 4 mei 1948 op sobere, doch treffende wijze onthuld.[11] Dat werd gedaan door mevrouw M.H.J. Stouten-de Wilde, een van de drijvende krachten achter de totstandkoming van het gedenkteken. Bij de plechtigheid waren onder anderen de toenmalige Commissaris der Koningin Edzo Ebels (1889-1970), burgemeester Cort van der Linden, een drietal wethouders, twee hoge militairen, de voorzitter van de GOIW M.A.J. Jansma (1888-1959) en nabestaanden van de verzetsstrijders aanwezig. Namens het gemeentebestuur aanvaardde burgemeester Van der Linden het gedenkteken op deze voor de Groningers heilige plek, uiting gevende aan het medeleven met de gevallen verzetshelden. Hij deed daarbij de toezegging dat het gemeentebestuur het monument zal blijven onderhouden met dezelfde zorg en liefde, waarmee het tot stand gebracht is.[1][12]

Latere jaren

In februari 1951 werden, deze keer in alle stilte, urnen met de as van nog negen in Westerbork gefusilleerde verzetsstrijders in het monument bijgezet.[13]

Het gedenkteken was in het voorjaar van 1965 decor van wat het Nieuwsblad van het Noorden een schietpartij noemde, waarbij onbekenden weckflessen met bloemen die ze van andere graven hadden verwijderd bij het monument plaatsten en ze vervolgens daar aan scherven schoten. Het gedenkteken raakte daarbij overigens niet beschadigd.[14]

Zoals bij veel Tweede Wereldoorlogsmonumenten worden ook bij het gedenkteken op het Esserveld ieder jaar op 4 mei (Nationale Dodenherdenking) bloemen gelegd.

De geëerde verzetsstrijders

Op de gedenkstenen van het monument zijn de volgende verzetsstrijders vermeld. De meesten waren afkomstig uit de provincies Groningen en Drenthe, allen werden in het najaar van 1944 in Westerbork gefusilleerd.

Naam[15] Geboren[15] Gefusilleerd[15] Leeftijd Beroep Betrokken bij
Barkema, Pieter T Pieter T Barkema 9 jan 1887 25 sep 1944 57 boekhouder[16] OD (Ordedienst)[17]
Barkema, Willem C L Willem C L Barkema 15 feb 1882 25 sep 1944 60 fabrikant[18] OD[19]
Bosch, Iman J van den Iman J van den Bosch 30 mei 1890 28 okt 1944[20] 54 procuratiehouder bij Philips[21] NSF (Nationaal Steun Fonds)[21]
Bouma, Klaas Klaas Bouma 2 apr 1914 25 sep 1944 30 leraar tekenen, kunstschilder[22] LO (Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers), OD[23]
Bruggema, Jacob Jacob Bruggema[24] 30 jun 1909 12 okt 1944 35 architect[25] illegale pers (o.m. Trouw), hulp aan Joden, LO, OD, BS (Binnenlandse Strijdkrachten)[26]
Bus, Hendrik D Hendrik D Bus 5 feb 1906 25 sep 1944 38 technisch expert[27] NSF, OD[28]
Dijksterhuis, Jan R Jan R Dijksterhuis 31 mrt 1898 25 sep 1944 46 leider van de Luchtbescherming[29] OD[30]
Dijksterhuis, Pieter H Pieter H Dijksterhuis 28 feb 1881 12 okt 1944 63 accountant[31] OD[32]
Eskes, Johannes J Johannes J Eskes 24 nov 1885 12 okt 1944 58 onderwijzer[33] LO, OD, NC (Nationaal Comité van Verzet)[34]
Gjaltema, Sietse W Sietse W Gjaltema[35] 25 mei 1920 12 okt 1944 24 veehouder[36] LO, OD[37]
Grobbe, Jan A Jan A Grobbe 18 feb 1907 12 okt 1944 37 handelsreiziger[38] LO[39]
Hoving, Cornelis Cornelis Hoving 23 sep 1893 12 okt 1944 51 leraar lichamelijke opvoeding aan het Christelijk Lyceum in Stadskanaal[40] LO, OD, BS[41]
Kiers, Jan Jan Kiers[42] 14 aug 1907 20 okt 1944[43] 37 landbouwer[44]
Kooi, Hendrik O van der Hendrik O van der Kooi 21 aug 1910 25 sep 1944 34 onderwijzer[45] LO, OD[46]
Kooiker, Jan Jan Kooiker[42] 30 mrt 1890 20 okt 1944[43] 54 landbouwer[47]
Kooiker, Roelof Roelof Kooiker[42] 11 jan 1921 20 okt 1944[43] 23 landbouwer[48]
Kriegsman, Karsien Karsien Kriegsman 26 sep 1884 25 sep 1944 59 beëdigd makelaar[49] OD[50]
Kriegsman, Willem A Willem A Kriegsman 3 apr 1916 25 sep 1944 28 ambtenaar bij de Nederlandsche Veehouderij Centrale[51] OD[52]
Kuiper, Christiaan Christiaan Kuiper[42] 27 aug 1891 20 okt 1944[43][53] 53 boswachter[54]
Kwast, Allard Allard Kwast 18 jan 1902 12 okt 1944 42 ambtenaar bij de voedselvoorziening[55] NSF, OD, NC, voedselvoorziening[56]
Lubbers, Christinus W Christinus W Lubbers 2 feb 1899 12 okt 1944 45 procuratiehouder[57] LO, inlichtingendienst, OD, BS[58]
Medema, Jans Jans Medema[42] 29 aug 1923 20 okt 1944[43] 21 arbeider[59]
Moerman, Johannes Johannes Moerman 24 apr 1919 12 okt 1944 25 zonder[60] OD[61]
Moesker, Johannes P Johannes P Moesker[42] 6 mrt 1923 20 okt 1944[43] 21 zonder[62]
Molenkamp, Harm Harm Molenkamp 19 jan 1921 12 okt 1944 23 kantoorbediende[63] LO, KP (Knokploeg)[64]
Nieuwkoop, Hendrik Hendrik Nieuwkoop[42] 3 jan 1925 20 okt 1944[43] 19 zonder[65]
Nocker, Charles E H de Charles E H de Nocker[42] 8 jan 1926 20 okt 1944[43] 18 zonder[66]
Oosterhoff, Tonnis P Tonnis P Oosterhoff 10 mrt 1909 12 okt 1944 35 hoofdopzichter bij de "Landbouwcrisis-organisatie"[67] LO, OD, BS[68]
Oosting, Gerard C Gerard C Oosting 15 jul 1917 12 okt 1944 27 zonder[69] LO, OD, BS, KP[70]
Ridder, Hendrik Hendrik Ridder 4 feb 1918 28 okt 1944[20] 26 slager[71] LO, KP, NSF[72]
Rooda, Claas J C Claas J C Rooda 6 jul 1910 25 sep 1944 34 directeur van een boekdrukkerij[73] illegale pers, OD, BS[74]
Rots, Henri Henri Rots 2 jun 1898 28 okt 1944[20] 46 architect[75] LO[76]
Smallenbroek, Jan Jan Smallenbroek[77] 7 jun 1914 25 sep 1944 30 opzichter Rijkswaterstaat[78] OD[79]
Sneeuw, Pieter Pieter Sneeuw 26 mrt 1895 12 okt 1944 49 directeur van de Rijkslandbouwwinterschool te Veendam[80] LO, OD, BS[81]
Stolper, Eduard EU Eduard EU Stolper 9 nov 1888 12 okt 1944 55 elektrotechnicus[82] LO, OD, BS[83]
Swart, Anton G Anton G Swart 25 sep 1903 12 okt 1944 31 inspecteur van politie te Veendam[84] OD, BS[85]
Tuinstra, Pieter Pieter Tuinstra 9 mei 1901 12 okt 1944 34 assuradeur[86]
Venema, Pieter B Pieter B Venema 3 jan 1897 25 sep 1944 47 grossier in auto-onderdelen[87] OD, NSF[88]
Veen, Adriaan Adriaan Veen 28 sep 1921 28 okt 1944[20] 23 landarbeider[89] verbergen van gedropte wapens[90]
Veerman, Jan Jan Veerman[42] 29 aug 1910 20 okt 1944[43] 34 postbesteller[91]
Veld, Derk ter Derk ter Veld 6 jun 1920 28 okt 1944[20] 24 landarbeider[92]
Viersen, Miente Miente Viersen 10 okt 1910[93] 28 okt 1944[20] 34 voerman[94] verbergen van gedropte wapens[95]
Weerden, Roelof van Roelof van Weerden 18 dec 1897 12 okt 1944 46 inspecteur van een distilleerderij[96] OD, BS[97]

Externe links

Mediabestanden
Commons heeft media­bestanden in de categorie Oorlogsmonument Esserveld.
  • Nationaal Comité 4 en 5 mei: Groningen, monument op begraafplaats Esserveld
  • Stichting 4 mei Herdenking Groningen: Begraafplaats Esserveld

Bronnen, voetnoten en referenties

  • Nationaal Comité 4 en 5 mei: Groningen, monument op begraafplaats Esserveld
  • Niemeijer, Jan A. en Ad.A.J. Mulder (red.) (1986) Verzet in Groningen. Groningen : Wolters Noordhoff/Forsten. ISBN 90-6243-046-5
  • Groninger Archieven / Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen (OVCG), toegangsnr. 2183: Systeemkaarten van verzetsbetrokkenen
  1. ↑ a b c Nieuwsblad van het Noorden, 4 mei 1948, p. 1: Groninger verzetslieden geëerd. Onthulling van monument op Esserveld.
  2. ↑ De tekst van dit gedicht, dat werd geschreven door Petra Schuttinga-van der Togt uit Groningen, luidt (letterlijk): 1940 VERZET 1945 // STIL VERDRIET / 73 JAREN GELEDEN DAT VREEMDE SOLDATEN / ONS LAND BINNEN REDEN / HUN EIGEN VLAG HADDEN ZE MEE GENOMEN / DIE WERD GEPLAATST OP DE MARTINI TOREN / HEEL NEDERLAND WAS IN REP EN ROER / HET SCHOLTENSHUIS WERD IN GENOMEN / DE PLEK WAAR DE HEREN GINGEN WONEN / ZINGEND EN MARCHEREND DOOR DE STRATEN / 'SNACHTS HOORDE JE DE STAMPENDE LAARZEN / MENSEN UIT HET VERZET WERDEN OP GEPAKT / DIE HIER OP DEZE PLAATS AL VELE JAREN DROMEN / VOOR JODEN WAS OP EENS ALLES VERBODEN / VAAK WORDEN MOEILIJKE JAREN VERGETEN // STIL VERDRIET / VERGEET JE NIET
    Zie ook Dagblad van het Noorden, 28 april 2007, p. 11: Het heeft Hare Majesteit behaagd deze Groningers koninklijk te onderscheiden (2)
  3. ↑ Het monument telt 45 gedenkstenen, maar op twee daarvan is geen naam vermeld.
  4. ↑ Provinciale Drentsche en Asser Courant, 3 november 1945, p. 1: Groningen rouwde om 45 gevallen vaderlanders. In bezettingstijd werden zij gefusilleerd. Het initiatief tot de plechtigheid was afkomstig van mej. M.H.J. de Wilde, toen bestuurslid van het Nationaal Steun Fonds (NSF).
  5. ↑ In de collectie van het Gronings AudioVisueel Archief, die te vinden is in de Groninger Archieven, bevindt zich een gedigitaliseerde film van de begrafenisstoet, onderweg van de Martinikerk naar het Esserveld, gemaakt door de amateurfilmer J.E. Meijer. Zie Groninger Archieven, Catalogus van audiovisueel materiaal, 1914-2009, inventarisnr. AV7177: Herbegrafenis verzetstrijders / J.E. Meijer, 2-11-1945
  6. ↑ Zie ook Groninger Archieven, toegangsnr. 1841, inventarisnr. 70: Oprichten van een monument op graf S op het Esserveld, waarin zijn geplaatst 20 urnen, bevattende de as van 36 in Westerbork gefusilleerde leden der verzetsbeweging
  7. ↑ Trouw, 2 november 1945, Rouwnummer, p. 3: Het op te richten Monument. In de losse verkoop kostte het nummer 50 cent.
  8. ↑ Zie Provinciale Drentsche en Asser Courant, 12 november 1945, p. 1: Prinses Juliana bezocht Groningen en Leeuwarder Koerier, 30 november 1945, p. 1: Koningin voert besprekingen te Groningen.
  9. ↑ Nieuwsblad van het Noorden, 23 april 1947, p. 1: Monument verzetsslachtoffers. Op de begraafplaats "Esserveld"
  10. ↑ Nieuwsblad van het Noorden, 29 april 1947, p. 3: Het monument verzetsslachtoffers
  11. ↑ Op de website van het Nationaal Comité 4 en 5 mei wordt abusievelijk vermeld, dat het monument in 1946 zou zijn onthuld.
  12. ↑ Zie voor een foto van de onthulling Nieuwsblad van het Noorden, 5 mei 1948, p. 1: Groningen eert de gevallenen
  13. ↑ Nieuwsblad van het Noorden, 23 februari 1952, p. 3: Droeve plechtigheid op Esserveld. As van slachtoffers uit Westerbork geplaatst.
  14. ↑ Nieuwsblad van het Noorden, 28 mei 1965, p. 5: Schietpartij nabij monument op begraafplaats
  15. ↑ a b c Naam, geboorte- en overlijdensdatum zoals vermeld op de gedenkstenen. Indien deze gegevens mogelijk niet correct zijn, is dat in de tabel vermeld.
  16. ↑ Overlijdensregister Westerbork 1945, aktenr. 89
  17. ↑ Groninger Archieven/OVCG: Barkema, Pieter Teeuwes
  18. ↑ Overlijdensregister Westerbork 1945, aktenr. 90
  19. ↑ Groninger Archieven/OVCG: Barkema, Willem Christiaan Lodewijk
  20. ↑ a b c d e f Bij de executie van Iman van den Bosch, Henk Ridder, Henri Rots, Adriaan Veen, Derk ter Veld en Miente Viersen waren de oorlogsmisdadigers Pieter en Klaas Faber betrokken. Zie o.a. Nieuwsblad van het Noorden, 2 juni 1947, p. 1-2: Bijzonder Gerechtshof. Moord na moord. De gebr. Faber ter verantwoording. en De Pers, 4 mei 2010, p. 6-7: Arnold Karskens - De Allerlaatste NederNazi. Faber heeft mee geschoten.
  21. ↑ a b Groninger Archieven/OVCG: Bosch, Iman Jacob van den
  22. ↑ Zie Overlijdensregister Westerbork 1945, aktenr. 84 en Biografische gegevens van Klaas Bouma bij het RKD-Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis
  23. ↑ Groninger Archieven/OVCG: Bouma, Klaas
  24. ↑ Bij de burgerlijke stand van Veendam wordt Bruggema's voornaam vermeld als Jakob (zie Geboorteregister Veendam 1909, aktenr. 161 en Overlijdensregister Veendam 1945, aktenr. 189). De toenmalige Nieuwe Laan in Veendam werd al kort na de bevrijding te zijner nagedachtenis hernoemd tot Jakob Bruggemalaan (zie Groninger Dagblad, 16 juli 1945, p. 1: Veendam eert zijn slachtoffers) en ook op het oorlogsmonument in het Julianapark aldaar wordt zijn naam gespeld als Jakob Bruggema (zie Nationaal Comité 4 en 5 mei: Veendam, monument in het Julianapark).
  25. ↑ Overlijdensregister Veendam 1945, aktenr. 189
  26. ↑ Groninger Archieven/OVCG: Bruggema, Jacob
  27. ↑ Overlijdensregister Westerbork 1945, aktenr. 83
  28. ↑ Groninger Archieven/OVCG: Bus, Hendrik Date
  29. ↑ Overlijdensregister Westerbork 1945, aktenr. 82
  30. ↑ Groninger Archieven/OVCG: Dijksterhuis, Jan Rengenier
  31. ↑ Overlijdensregister Westerbork 1945, aktenr. 67. Ook was hij namens de ARP lid van Provinciale Staten van Groningen, zie Nieuwsblad van het Noorden, 20 april 1939, p. 20: Wisseling in de Groninger Staten. P.H. Dijksterhuis (ar)
  32. ↑ Groninger Archieven/OVCG: Dijksterhuis, Pieter Heertje
  33. ↑ Overlijdensregister Westerbork 1945, aktenr. 93
  34. ↑ Groninger Archieven/OVCG: Eskes, Johannes Jacobus
  35. ↑ Bij de burgerlijke stand van Achtkarspelen wordt Gjaltema's voornaam vermeld als Sijtze (zie Bevolkingsregister Achtkarspelen, paginanr. B276), bij die van de voormalige gemeente Westerbork als Sijtse (zie Overlijdensregister Westerbork 1945, aktenr. 98), op een gedenkplaat op het Torenplein in Surhuisterveen als Sietze (zie Nationaal Comité 4 en 5 mei: Surhuisterveen, herdenkingsplaquette) en bij het OVCG als Sytse. De W staat voor het patroniem Wiebes.
  36. ↑ Overlijdensregister Westerbork 1945, aktenr. 98
  37. ↑ Groninger Archieven/OVCG: Gjaltema, Sytse W.
  38. ↑ Overlijdensregister Westerbork 1945, aktenr. 103
  39. ↑ Groninger Archieven/OVCG: Grobbe, Jan Arend
  40. ↑ Zie Overlijdensregister Westerbork 1945, aktenr. 97 en Nieuwsblad van het Noorden, 7 september 1959, p. 7: Geslaagde reünie tijdens jubileum Chr. Lyceum
  41. ↑ Groninger Archieven/OVCG: Hoving, Cornelis
  42. ↑ a b c d e f g h i De as van Jan Kiers, Jan en Roelof Kooiker, Christiaan Kuiper, Jans Medema, Johannes Moesker, Hendrik Nieuwkoop, Charles de Nocker en Jan Veerman is eerst in februari 1952 in het monument bijgezet (zie Nieuwsblad van het Noorden, 23 februari 1952, p. 3: Droeve plechtigheid op Esserveld. As van slachtoffers uit Westerbork geplaatst.)
  43. ↑ a b c d e f g h i Bij de burgerlijke stand van de voormalige gemeente Westerbork wordt als overlijdensdatum 27 oktober 1944 vermeld (zie Overlijdensregister Westerbork 1947, aktenrs. 37 t/m 45).
  44. ↑ Overlijdensregister Westerbork 1947, aktenr. 38
  45. ↑ Overlijdensregister Westerbork 1945, aktenr. 88
  46. ↑ Groninger Archieven/OVCG: Kooi, Hendrik Otto George van der
  47. ↑ Overlijdensregister Westerbork 1947, aktenr. 44
  48. ↑ Overlijdensregister Westerbork 1947, aktenr. 45
  49. ↑ Overlijdensregister Westerbork 1947, aktenr. 86
  50. ↑ Groninger Archieven/OVCG: Kriegsman, Karsien
  51. ↑ Overlijdensregister Groningen 1945, aktenr. 2759
  52. ↑ Groninger Archieven/OVCG: Kriegsman, Willem Antoon
  53. ↑ In Niemeijer en Mulder (1986) wordt 27 oktober 1944 als Kuipers overlijdensdatum vermeld.
  54. ↑ Overlijdensregister Westerbork 1947, aktenr. 42
  55. ↑ Overlijdensregister Westerbork 1945, aktenr. 104
  56. ↑ Groninger Archieven/OVCG: Kwast, Allard
  57. ↑ Overlijdensregister Westerbork 1945, aktenr. 99. Volgens zijn OVCG-systeemkaart was hij procuratiehouder bij de Fa. M. Duintjer & Zonen, een radiatorenfabriek in Wildervank.
  58. ↑ Groninger Archieven/OVCG: Lubbers, Christinus Wieger
  59. ↑ Overlijdensregister Westerbork 1947, aktenr. 39
  60. ↑ Overlijdensregister Westerbork 1945, aktenr. 111
  61. ↑ Groninger Archieven/OVCG: Moerman, Johannes
  62. ↑ Overlijdensregister Westerbork 1947, aktenr. 37
  63. ↑ Overlijdensregister Westerbork 1945, aktenr. 95
  64. ↑ Groninger Archieven/OVCG: Molenkamp, Harm
  65. ↑ Overlijdensregister Westerbork 1947, aktenr. 40
  66. ↑ Overlijdensregister Westerbork 1947, aktenr. 41
  67. ↑ Overlijdensregister Oldehove 1945, aktenr. 27
  68. ↑ Groninger Archieven/OVCG: Oosterhoff, Tonnis Pieter
  69. ↑ Overlijdensregister Westerbork 1945, aktenr. 94
  70. ↑ Groninger Archieven/OVCG: Oosting, Gerard Catharinus
  71. ↑ Overlijdensregister Westerbork 1945, aktenr. 106
  72. ↑ Groninger Archieven/OVCG: Ridder, Hendrik
  73. ↑ Overlijdensregister Westerbork 1945, aktenr. 85
  74. ↑ Groninger Archieven/OVCG: Rooda, Claas Joseph Cornelis
  75. ↑ Groninger Archieven, toegangsnr. 1948: Architect Henri Rots, 1925-1977
  76. ↑ Groninger Archieven/OVCG: Henri Rots
  77. ↑ Bij de executie van Jan Smallenbroek was hoogstwaarschijnlijk de oorlogsmisdadiger Klaas Faber betrokken. Zie o.a. Trouw.nl, 3 mei 2011: Een deken van zwijgen en Dagblad van het Noorden, 4 mei 2011, p. 2-3: `Onverteerbaar dat Faber vrij rondloopt`.
  78. ↑ Overlijdensregister Westerbork 1945, aktenr. 91
  79. ↑ Groninger Archieven/OVCG: Smallenbroek, Jan
  80. ↑ Zie Overlijdensregister Westerbork 1945, aktenr. 102 en Groninger Dagblad, 16 juli 1945, p. 1: Veendam eert zijn slachtoffers
  81. ↑ Groninger Archieven/OVCG: Sneeuw, Pieter
  82. ↑ Overlijdensregister Westerbork 1945, aktenr. 101
  83. ↑ Groninger Archieven/OVCG: Stolper, Eduard Eugene
  84. ↑ Zie Overlijdensregister Westerbork 1945, aktenr. 96 en Groninger Dagblad, 16 juli 1945, p. 1: Veendam eert zijn slachtoffers
  85. ↑ Groninger Archieven/OVCG: Swart, Anton Gerrit
  86. ↑ Overlijdensregister Westerbork 1945, aktenr. 105
  87. ↑ Overlijdensregister Westerbork 1945, aktenr. 81
  88. ↑ Groninger Archieven/OVCG: Venema, Pieter Berend
  89. ↑ Overlijdensregister Westerbork 1945, aktenr. 109
  90. ↑ Groninger Archieven/OVCG: Veen, Adriaan
  91. ↑ Overlijdensregister Westerbork 1947, aktenr. 43
  92. ↑ Overlijdensregister Westerbork 1945, aktenr. 108
  93. ↑ Bij de burgerlijke stand van de gemeente Grootegast wordt 17 maart 1910 als Viersens geboortedatum vermeld (zie Geboorteregister Grootegast 1910, aktenr. 39).
  94. ↑ Overlijdensregister Westerbork 1945, aktenr. 107
  95. ↑ Groninger Archieven/OVCG: Viersen, Miente
  96. ↑ Overlijdensregister Haren 1944, aktenr. 139
  97. ↑ Groninger Archieven/OVCG: Weerden, Roelof van