KNSM-eiland

KNSM-eiland

Wijk van Amsterdam
Kerngegevens
Gemeente	Amsterdam
Stadsdeel	Oost
Coördinaten	52°22'37"NB, 4°56'35"OL
Oppervlakte	104 ha
Overig
Postcode(s)	1019
Foto's
Luchtopname van het KNSM-eiland (voorgrond) en aansluitend het Java-eiland (2013)

Het KNSM-eiland is een schiereiland in het IJ. Het maakt deel uit van het Oostelijk Havengebied in Amsterdam-Oost. Er wonen circa 2500 mensen. Het 'eiland' is genoemd naar de Koninklijke Nederlandse Stoomboot-Maatschappij (KNSM), die hier van 1903 tot 1979 was gevestigd.

Geschiedenis

Aanleg en bloeitijd haven

Luchtopname KNSM-eiland, ca. 1930

Spoorwegemplacement ter plekke van de KNSM-laan, gefotografeerd ten tijde van het Interneringskamp Levantkade, juni 1945

Ertshaven en Levantkade, jaren 1970

Het Oostelijk Havengebied ontstond aan het einde van de negentiende eeuw, toen de bestaande Haven van Amsterdam, onder andere door de bouw van het Centraal Station en aansluitende spoorwegen, te klein en moeilijk bereikbaar was geworden. De eerste pakhuizen aan de Oostelijke Handelskade werden in 1883 gebouwd. Omdat er bij storm niet gewerkt kon worden aan de kade (vanwege de golfslag van het met de Zuiderzee in verbinding staande IJ) werd in 1890 een dam in het IJ aangelegd, later verbreed door het dumpen van baggerspecie uit het Noordzeekanaal.^{[noot 1]} Zo ontstond het Java-eiland, aanvankelijk nog IJ-eiland genoemd. In 1896 werd op het IJ-eiland een kade aangelegd. Kort voor 1900 werd het eiland naar het oosten verlengd, waardoor het later zo genoemde KNSM-eiland ontstond.^{[noot 2]} In 1903 vestigde de Koninklijke Nederlandsche Stoomboot-Maatschappij (KNSM) zich hier.^{[noot 3]}

Zowel aan de Levantkade als aan de Surinamekade verrezen dienstwoningen, administratiegebouwen en langgerekte loodsen. Die laatste waren tegen de klok in genummerd 1 t/m 6, waarvan de loodsen 1, 2 en 3 aan de Levantkade lagen en 4, 5 en 6 aan de Surinamekade. Aan het oostelijk deel van de Levantkade was van 1916 tot 1979 de Nieuwe Rijnvaart Maatschappij (NRM) gevestigd, een dochteronderneming van de KNSM.^[3] Aan de (korte) oostzijde van het eiland was geen kade; hier lag wel, direct aan het water, een noord-zuid georiënteerde loods, de enige op het eiland.^{[noot 4]} Over de Verbindingsdam liep een goederenspoorlijn, die zich op het eiland voortzette en vertakte, ongeveer waar nu de KNSM-laan ligt.^[5] De grootste bloeitijd van de haven lag in de periode tussen de twee wereldoorlogen.^[6]

Kamp Levantkade

Zie Interneringskamp Levantkade voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Een aantal loodsen aan de Levantkade en Surinamekade deed in de periode 1945-1946 dienst als interneringskamp voor NSB'ers, verraders van onderduikers en andere collaborateurs. De kampbewoners, waartegen nog bewijzen moesten worden verzameld, moesten hier wachten op een proces. De leefomstandigheden in het kamp waren erbarmelijk, wat blijkt uit een dysenterie-epidemie en diverse opstanden.^[7][8] Het kamp werd in juli 1946 opgeheven, waarna de havenloodsen hun oude functie terug kregen. De gevangenen werden verdeeld over kampen verspreid over het land, zoals Kamp Vught. Sommigen werden vrijgelaten omdat men niet wist wat men met ze aan moest. Bovendien was de volkswoede van bijltjesdag enigszins bekoeld.^[9]

Achteruitgang haven

Na de oorlog volgde voor het Oostelijk Havengebied een periode van achteruitgang. In 1956 vierde de KNSM nog het 100-jarig bestaan, maar vervolgens zette de neergang in, onder meer als gevolg van de dekolonisatie van Nederlands-Indië en doordat van stukgoed werd overgeschakeld op containertransport. De activiteiten werden geleidelijk naar het Westelijk Havengebied verplaatst of gestaakt. In 1979 verlieten zowel de KNSM als de NRM het Oostelijk Havengebied. Op 1 juni van dat jaar werden gronden en opstallen overgedragen aan het gemeentelijk havenbedrijf, waarna een periode van verval aanbrak. Krakers en kunstenaars op zoek naar atelierruimte namen bezit van de lege gebouwen aan de Levantkade.^[3] Stadsnomaden vestigden zich rondom het Levantplein. Gedurende de jaren tachtig werden diverse plannen ontwikkeld voor de verdere ontwikkeling van het gebied als woonwijk, waarbij de krakers er mede voor zorgden dat niet alle oude havengebouwen verdwenen.^[10][11]

Herontwikkeling

In de jaren negentig werd het gebied herontwikkeld tot woonwijk, naar een masterplan uit 1988 van architect-stedenbouwkundige Jo Coenen. In de visie van Coenen moest de zuidzijde van het eiland bebouwd worden met forse, gesloten woonblokken met binnenhoven, zogenaamde 'superblokken', gelegen aan een boulevard-achtige hoofdstraat, de KNSM-laan.^[12] Aan de noordzijde kwamen U-vormige woongebouwen en een 64 meter hoge woontoren. Coenen zelf ontwierp het cilindervormige gebouw op de oostelijke punt van het eiland. Tussen de nieuwbouw staan diverse voormalige havenpanden, waarvan de meeste een woonbestemming hebben gekregen.

Het Azartplein verbindt het KNSM-eiland met het Java-eiland. Hier bevond zich van 2004 tot 2018 het eindpunt van tramlijn 10, die via de Verbindingsdam naar het centrum (Leidseplein) en de Staatsliedenbuurt reed. Sinds 22 juli 2018 is deze lijn vervangen door tramlijn 7, die eveneens naar het Leidseplein rijdt en verder naar Slotermeer. Sinds 2014 verbindt de Oostveer (veer F1) het Azartplein met de Zamenhofstraat op de noordelijke IJ-oever.

Architectuur, erfgoed, kunst

Nieuwe gebouwen

• Barcelona of Albertcomplex (1993), een ontwerp van Bruno Albert, afgesloten met een monumentaal Hekwerk Barcelonaplein van Narcisse Tordoir.
• Piraeus of Kollhoffgebouw (1994), ontworpen door de Duitse architecten Hans Kollhoff en Christian Rapp. Het grote, monumentale bouwblok is, als het ware, om een voormalig havengebouwtje heen gevouwen.
• Emerald Empire (1996), ontworpen door Jo Coenen.
• Skydome (1996) van Wiel Arets.
• Hoogwerf (2001), van het Zwitserse bureau Diener & Diener Architekten. Dit gebouw vormt een eenheid met het gebouw Hoogkade op het Java-eiland, dat qua oriëntering de rooilijn van de Levantkade voortzet. Stedenbouwkundig vormen deze twee gebouwen het derde 'superblok' (met Piraeus en Barcelona) aan de zuidzijde van het KNSM-eiland.

• 
  Detail Piraeus
• 
  Detail Barcelona
• 
  Emerald Empire
• 
  Skydome

Behouden erfgoed

Anders dan op het Java-eiland, bleef op het KNSM-eiland een deel van de oude havengebouwen gehandhaafd, zoals het kantinegebouw, de kapiteinswoningen, de dokterswoningen, de botenloods (een restant van loods 1), loods 6, het douanegebouw en het bedrijfspand van de NRM. Loods 6, de havenkraan en het kantinegebouw zijn gemeentelijke monumenten.

• Loods 6 is nu o.a. een ateliergebouw en biedt onderdak aan diverse winkels, een galerie en een kunstuitleen. De grote bagagehal wordt soms gebruikt voor exposities. In de voormalige vertrek- en aankomsthal is een kleine expositie over de geschiedenis van het gebied ingericht. De entreehal, het trappenhuis en de op de eerste verdieping gelegen Kompaszaal zijn goed bewaard gebleven voorbeelden van architectuur en inrichting uit de jaren 1950. Op de Surinamekade achter het gebouw staat nog een historische havenkraan, kraan 2868.
• De voormalige KNSM-kantine ("Edelweiss") aan het Levantplein werd door het gemeentelijk grondbedrijf voor het symbolische bedrag van één gulden verkocht aan de toen inwonende kunstenaars. In 1997 kwam men er per toeval achter dat er gevaarlijk loszittend blauw asbest tegen de ijzeren constructie zat. Het VPRO-tv-programma Lopende Zaken maakte hierover destijds een televisiereportage.
• Ook het voormalig bedrijfsparkje van de KNSM uit 1953 is behouden gebleven. Het werd in 1994 onder leiding van de oorspronkelijke ontwerpster Mien Ruys gerestaureerd en heet sindsdien officieel Mien Ruysplantsoen.^[13]
• Diverse woonschepen aan de Levantkade behoren tot het varend erfgoed.
• De radarpost Surinamekade op de noordoostelijke punt van het eiland, verwijst naar de betekenis van het IJ voor de scheepvaart, ook nu nog.

Havengebouwen

• 
  Levantkade 1-5 ("kapiteinswoningen")
• 
  Levantkade 7-43 ("Levantkade 6")
• 
  Levantkade 45 (botenloods)
• 
  Levantkade 151-165 ("Levantkade 8")
• 
  Levantplein 1-15 (kantinegebouw, "Edelweiss")
• 
  NRM-pand ("Levantkade 10")
• 
  Loods 6
• 
  Messinastraat 2-48 (douanegebouw)

Schepen, kademuren, havenkraan, radarpost

• 
  Woonschepen Levantkade
• 
  Kademuur Surinamekade
• 
  Kraan 2868, Surinamekade
• 
  Radarpost Surinamekade

Kunst in de openbare ruimte

Ter gelegenheid van het 100-jarig bestaan van de KNSM in 1959 werd door het personeel de beeldengroep en fontein Amphitrite aan de directie geschonken. In 1981 moest, vanwege de toekomstige woningbouw, de beeldengroep verdwijnen. In de jaren negentig werd deze herplaatst in het Oosterdok, nabij het Nederlands Scheepvaartmuseum. In 2009 keerde de beeldengroep en fontein, gemaakt door Albert Termote, terug naar het eiland. Het kreeg een plaats in de middenberm van de KNSM-laan, vlakbij het Azartplein. Bij de onthulling op 16 mei 2009 waren veel oud-medewerkers van de KNSM aanwezig. Vlakbij, aan de noordzijde van de KNSM-laan bij de entree van Loods 6, staan de vier reliëfs Havenwerkers van Hildo Krop uit 1916-1919. De sculpturen bekroonden oorspronkelijk een hekwerk bij het voormalige kantoor van Koninklijke Hollandsche Lloyd aan de Oostelijke Handelskade. Toen dat gesloopt werd belandden ze in een gemeentelijk depot. Sinds 1998 staan ze op hun huidige plek.^[14]

Op het eiland bevinden zich verder diverse kunstwerken uit de periode van de herinrichting:

• Verzonken tafel (Marjet Wessels Boer, 2007), in het Mien Ruysplantsoen.
• Passages (Arno van der Mark, 1994), in de oostelijke gevel van woongebouw Piraeus (Mien Ruysplantsoen).
• Hekwerk Barcelonaplein (Narcisse Tordoir, 1993), in de zuidelijke gevelopening van het Albertcomplex (Levantkade/Barcelonaplein).
• Eerste steen (Jouke Kleerebezem, 1993), in de zuidelijke gevelopening van het Albertcomplex (KNSM-laan/Barcelonaplein).
• Kunstobject van onbekend kunstenaar/ontwerper, op het 'buspleintje' aan het einde van de KNSM-laan

• 
  Havenwerkers, KNSM-laan
• 
  Passages, Mien Ruysplantsoen
• 
  Hekwerk Barcelonaplein
• 
  Kunstobject 'buspleintje'

Trivia

• In 1998 maakte Bregtje van der Haak voor de VPRO de televisiedocumentaire Leven en werken over de bewoners van het KNSM-eiland, die worden geportretteerd als 'yuppen' die vooral bezig zijn met zelfverwerkelijking.^[15]

Externe links

• KNSM-eiland op Stadsdeelwebsite.
• Een model van het Piraeus gebouw op het KNSM-eiland in Google's 3d warehouse